An SŽœ Comhdh‡il Dhomhanda Seand‡la’ochta
ƒire 2008
29 Meitheamh – 4 Iœil
WAC-6 TŽama’
Eagr—far Cl‡r WAC-6 ina mh—rthŽama’ agus beidh
roinnt seisiœn ann le haghaidh gach tŽama a bhaineann leis an gceist fhorioml‡n
chŽanna. Is fŽidir p‡ipŽir a mholadh do na
seisiœin at‡ ann cheana, Nî go neamhsple‡ch, chun iad a chur isteach sa chl‡r
de rŽir mar a bh’onn sŽ ag forbairt.
Leagan amach
na seisiœn:
Seisiœin
Oibre
M—rphainŽil
ioml‡nacha
P‡ipŽir
sheasaimh
F—raim
D’osp—ireachta’
Taispe‡nta’
agus ceardlanna.
TŽama’ na Comhdh‡la:
Seo th’os liosta
SEALADACH de ThŽama’ WAC-6 –
clice‡il orthu seo chun na seisiœin a bheidh fœthu a fheice‡il. Aon seisiœn
nach fŽidir clice‡il f—s ar an gcoimriœ t‡ siad ‡ n-athbhreithniœ ag eagraithe
na dtŽama’ n— ag an gCoiste Cl‡ir. Beidh cl‡r ama na seisiœn ar f‡il
tar Žis an 22 Feabhra, nuair a bheidh na p‡ipŽir ar fad curtha faoin‡r mbr‡id. M‡s
mian leat p‡ipŽar a chur isteach (roimh: Feabhra 22
2008) comhl‡naigh an fhoirm ar l’ne at‡ le f‡il tr’d an leathanach Cuir Molta’
Isteach ar an l‡ithre‡n grŽas‡in seo. M‡ bh’onn aon cheisteanna agat faoi
sheisiœn n— faoi thŽama tŽigh i dteagmh‡il leis na heagraithe cu’, le do thoil.
Is fŽidir
coimrithe ar na TŽama’ agus na Seisiœin a chuardach anseo >>
Teoiric
Seand‡la’ochta? Leag‡id’, Uala’, Todhcha’
Seand‡la’ochta’
Eala’ne
Seand‡laithe,
Cogadh agus Coinbhleacht: Eitic, Polait’ocht, Freagracht
Seand‡la’ocht
agus an Mœsaem
Seand‡la’ocht
sa RŽ Dhigiteach 2.0
Seand‡la’ocht
na Spiorad‡ltachta’
Seand‡la’ocht,
Forbairt agus Dearbhœ C‡il’ochta: Peirspict’ocht Idirn‡isiœnta
Teicneola’ochta’
Criticiœla: Saol an Lae Inniu ‡ Chruthœ
Ceisteanna
maidir le Maoin Chultœrtha agus Intleachtœil in Oidhreacht Seand‡la’ochta: Na
Ceisteanna a Aithint, Beala’ RŽitigh a Fhorbairt
Geosheand‡la’ocht
Idirn‡isiœnta a Fhorbairt
Seand‡la’ochta’ Domhanda
ag Teacht Chun Cinn
I gcomhar le ICOMOS Coiste Eola’ochta um Bainistiœ
Oidhreacht Seand‡la’ochta (ICAHM)
Seand‡la’ochta’
Gafa agus òs‡ideacha
Cur Chuige WAC i leith
Eitice a Iniœchadh
I gcomhar le Coiste Eitice WAC
An
Teachtaireacht a Chur in Iœl – An tSeand‡la’ocht a Mh’niœ
Cl‡ir
na Turas—ireachta Oidhreachta
Seand‡la’ochta’
Dœchasacha: Dœshl‡in Nua
Caidreamh
Colla’, Teagmh‡lacha Iarchoil’neacha: Seand‡la’ochta’ Impireachta agus
Colla’ochta
Ceisteanna
sa tSeand‡la’ocht Stairiœil
Talamh
agus Seand‡la’ocht
Ag
Maireacht‡il i nDomhain Oile‡nda
Seand‡la’ocht
Mhuir’ agus Faoi Uisce
FŽiniœlachta’
‡ nDamhnœ 1: pearsanœlacht, polait’ocht agus cur i l‡thair fŽiniœlachta
FŽiniœlachta’
‡ nDamhnœ II: ‡bhair, teicn’c’, cleachtas
Cuimhne,
Seand‡la’ocht, agus Traidisiœin BhŽil
Imirce
agus Gluaiseacht
Ag
Gluaiseacht Taobh Amuigh den BhŽile: Eacnama’ocht agus Polait’ocht na For‡iste
Pobail
çr
bPl‡inŽad ag Athrœ: Timpeallachta’ Daonna an Lae InnŽ i gComhthŽacsanna an Lae
Inniu
Daoine
an Lae InnŽ, Duine an Lae Inniu: Cion Bithsheand‡la’ochta i gComhthŽacs
Domhanda
Seisiœin
Neamhsple‡cha Shealadacha
An
Fhoraois Bh‡ist’ mar dhŽant‡n
Machnamh
ar Sheand‡la’ocht agus ar Pholait’ocht
Seand‡la’ocht
an Bhogaigh Ar Fud an Domhain
Teoiric Seand‡la’ochta? Leag‡id’,
Uala’, Todhcha’
Andrew Cochrane
(Ollscoil Caerdydd)
Ian Russell (An Col‡iste Ollscoile, Baile
çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Timothy Webmoor
(Ollscoil Stanford, Ionad Seand‡la’ochta Stanford)
Christopher Witmore (Ollscoil Brown)
Coimriœ
CŽard Ž teoiric seand‡la’ochta? C‡ bhfuil
teoiric seand‡la’ochta?
Nuair a oscla’tear go leor leabhair reatha faoi
theoiric seand‡la’ochta is lŽir gur beag d’osp—ireacht inmhe‡nach a bh’onn ann
maidir le seasaimh theoiriciœla Žagsœla. Ina ionad sin, feicimid frapa’ ‡ gcur
faoi Ôcampa’Õ malartacha at‡ ag obair leo gan aon chaidreamh suntasach
eatarthu. DÕainneoin
carn lipŽid Ôbrand‡laÕ a bheith ann, agus glacadh leo go minic mar theoiric’
forbartha, is annamh a cheist’tear na hidirchaidrimh idir na cl‡ir Žagsœla;
e.g. teoiric gn’omhaireachta, seand‡la’ocht chogna’och, corprœ, seand‡la’ocht
Žabhl—ide, feimineachas, ‡bharthacht, teoiric me‡nraoin, feinimŽaneola’ocht,
teoiric ruda, etc. Is trŽith Ž an Ôil-iolrachasÕ sin a bhaineann leis an
earn‡il ar fud an domhain agus glactar leis de ghn‡th mar fhor‡s dearfach. Ach laistigh
den atmaisfŽar sin, ‡fach, t‡ arg—int’ nach bhfuil teoiric seand‡la’ochta
soilŽir i gcro’l‡r na seand‡la’ochta n’os m—, agus fiœ amh‡in go bhfuil
Ôteoiric marbhÕ. Is ioma’ cœis at‡ leis an imn’
sin, cuid di a bhaineann le sainmh’nithe na teoirice fŽin a bheith ag athrœ. Lasmuigh de
chœpla eisceacht, is easpa d’osp—ireacht intleachtach agus idirbhearta’ocht
discipl’ne is bun leis seo. Chomh maith leis sin, b’onn tosca go leor eile i
gceist——n bhf‡s ollmh—r ar thionscal na hoidhreachta agus CRM go dt’
luaineachta’ an acadaimh, — l’onrœ faoi cheilt go heacnama’ocht na
seand‡la’ochta pobail. N’ hŽ aitheantas na n-‡bhar imn’ sin cr’ochphointe
ThŽama seo na Comhdh‡la, ach is pointe tosaigh Ž.
Molaimid do sheisiœin ceisteanna teoirice
seand‡la’ochta a phlŽ maidir le:
Leag‡id’;
cŽard a tharla do na Ôcampa’ teoiriceÕ sin?
Uala’;
an bhfŽadfaimid ladhr‡il teoirice/cleachtais a sheachaint agus muid ag
taiscŽaladh ar imeall cleachtais mhachnamhaigh?
Todhcha’;
cŽard iad na cl‡ir nua? CŽard iad na dualgais, an fuinneamh, agus na cœraim’ at‡
comhchoiteann faoi th’r-raon ilroinnte theoiric na seand‡la’ochta?
Ag tr‡th a bhfuil
athruithe radacacha ag tarlœ laistigh den discipl’n, t‡ sœil againn go
mbreithneofar raon leasanna agus feidhmithe ag na seisiœin agus go ndŽanfar
breis plŽ orthu.
CŽard
iad na himpleachta’ fadtŽarmacha a bheidh ar chleachtais na seand‡la’ochta ag
athruithe teoiriciœla, oideola’ocha agus institiœideacha?
An
gcaithfear i leataobh amhail is go bhfuil sŽ neamh‡bhartha machnamh cœramach,
criticiœil in atmaisfŽar t‡irgthe oidhreachta do ch‡ch at‡ tugtha don chirte
pholaitiœil, cuimsiœ oscailte agus dearcadh an phobail?
An
ndŽanann measœnœ agus d’osp—ireacht ghŽarchœiseach ar de dhœchas na teoirice
iad Žlite den teoiric?
CŽ at‡
‡irithe agus eisiata as teoiric’ocht seand‡la’ochta?
Agus
n’os t‡bhachta’ f—s, cŽn chaoi a bhfuil caighde‡in mheasœnaithe agus
rŽasœnaithe ag athrœ de bharr an atmaisfŽir nua? N— an bhfuil
teoiric ag teast‡il feasta?
Chomh maith leis sin, molaimid do phainŽalaithe
tabhairt faoi stimuli a fhiosrœ a spreagann ceisteanna cr—ga. CŽard a
chuireann comhbh‡ seand‡la’ochta le tuiscint an duine? CŽard iad
tairbh’ faoi leith na seand‡la’ochta agus ’ i gcomhar le discipl’n’ eile? An bhfŽadfadh
seand‡la’ocht cur le cl‡ir agus d’osp—ireachta’ ceannr—da’ocha i rŽimse
trasdiscipl’ne?
Is mian linn sraith luachmhar malartaithe tuairim’ a chothœ faoi c‡
bhfuilimid agus cŽard at‡ i gceist. Ag an am cŽanna is mian linn cœrsa’ mar at‡ faoi
l‡thair—marbh‡ntacht il-iolrach— a athfhr‡m‡il n— fiœ gearradh
fœthu tr’ chomhchœraim’ i leith shu’omh an duine laistigh dÕidirchaidrimh an
domhain choitinn seo a aithint.
Seisiœin
Seand‡la’ochta’ Eala’ne
InŽs Domingo Sanz
(Ollscoil Flinders na hAstr‡ile Theas, Roinn na Seand‡la’ochta,)
Sally May (Ollscoil Flinders
na hAstr‡ile Theas)
Muiris O'Sullivan (An Col‡iste Ollscoile,
Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Sven Ouzman (Ollscoil Pretoria, Roinn na
hAntraipeola’ochta & na Seand‡la’ochta)
Ian Russell (An Col‡iste Ollscoile, Baile
çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Coimriœ
Spreagann Seand‡la’ochta’ Eala’ne
idirphlŽ cruthaitheach idir beala’ Žagsœla chun plŽ le Ôeala’nÕ. DŽanann
an tŽama seo iarracht an teagmh‡il seand‡la’ochta le 'eala’n' a shaoradh —na
nideog sainspŽise ionas go bhfŽadfaidh s’ tairbhe n’os t‡bhachta’ agus n’os
comhoibr’che a dhŽanamh i dtœs cadhna’ochta teoiric seand‡la’ochta agus
cleachtas eala’ne. Beidh ‡bhair bhunaithe d‡la eala’n
charraige, ailtireacht sŽadchomhartha’ agus eala’n talœn i roinnt seisiœn. 'CinderallaÕ
seand‡la’ochta a measadh a bheith iontu sin roimhe seo, ach le tr’ocha bliain
anuas t‡ siad tagtha in inmhe i smaoineamh agus i ngn’omh agus caithfear Ž sin
a chur i l‡thair ionas go mbeidh cleacht—ir’ in ann rŽims’ spŽise agus feidhme
amach anseo a rianœ – agus gan dearmad a dhŽanamh ar stair gach cur
chuige d’obh sin.
Agus freagra ‡ thabhairt ar na h‡bhair bhunaithe
sin, molaimid teorainneacha an taighde agus an chleachtais thraidisiœnta a
iniœchadh agus a leathnœ. Cuirfear f‡ilte roimh ‡bharthacht agus comhthŽacs
eala’n an lae inniu agus an t-idirphlŽ idir seand‡laithe agus eala’ont—ir’ ina
lŽirithe agus ina theampar‡ltachta’ uile. Mar a chŽile, cabhr—idh plŽ ar shaol
s—isialta na saothar eala’ne ceangal a chruthœ leis an am at‡ caite agus fiœ an
ladhr‡il idir an 'l‡ innŽ' – Ôl‡ inniuÕ a athchumrœ. Feileann
buncheisteanna d‡la cŽard Ž Ôeala’nÕ, cŽ n— cŽard a fhŽadfaidh a bheith ina eala’ont—ir,
agus r—il na heala’ne sa saol laistigh dÕŽirim an tŽama sin chomh maith. Cuirfidh
Seand‡la’ocht Eala’ne f—ram ar f‡il, chomh maith, le freagra’ a thabhairt ar an
taispe‡ntas, çbhar agus Meon (www.amexhibition.com) agus sonr—idh sŽ com—radh
deich mbliana ar thochailt agus at—g‡il stiœideo Francis Bacon, at‡ lonnaithe
anois i nD‡nlann Bhaile çtha Cliath, an Hugh Lane (www.hughlane.ie/fb_studio).
Seand‡laithe, Cogadh agus Coinbhleacht: Eitic,
Polait’ocht, Freagracht
Reinhard Bernbeck
(Ollscoil Binghamton)
Yannis Hamilakis (Ollscoil Southampton)
Susan Pollock
(Ollscoil Binghamton)
Coimriœ
Iarradh ar Thascfh—rsa "Seand‡laithe agus
Cogadh", a buna’odh tar Žis WAC-5, r—l eiticiœil agus polaitiœil
seand‡laithe i gcoinbhleachta’ armtha ar fud an domhain a fhiosrœ. Ag glacadh leis an ionradh ar an Iar‡ic in 2003
agus aird na me‡n ar sheand‡la’ocht na
Measpat‡ime a lean Ž mar thœsphointe, buna’odh an tascfh—rsa chun Òr—l
seand‡laithe i l‡ithreacha ina mb’onn coinbhleacht armtha ar siœl ar fud an
domhain, agus na haincheisteanna
agus na hiarmhairt’ agus na hŽifeachta’ s—isialta agus polaitiœla a
thagann as an mbaint sin a fhiosrœÓ. î tharla go mbraitear go mb’onn baint n’os m— ag
seand‡laithe leis an lucht m’leata in go leor ‡iteanna ar domhan, agus go
bhfuil feinimŽin eile ann a bhfuil an chuma orthu gur fianaise iad go bhfuil an
tseand‡la’ocht ‡ m’leatœ (ag meabhrœ dœinn, bÕfhŽidir, na laethanta anall—d
nuair a bh’odh seand‡laithe ina gcuid l‡rnach d'fheachtais impiriœla
mh’leata), cuirfear f‡ilte faoin
tŽama seo roimh sheisiœin a thabharfaidh faoi pholait’ocht agus eitic an
fheinimŽin sin.
Is mian leis freisin seasaimh agus cleachtais a dÕfhŽadfadh seand‡laithe
agus daoine eile, at‡ in aghaidh m’leataithe agus coga’
coil’neacha/impiriœlacha ach a bh’onn ag obair i l‡r a leithŽid de ch‡sanna, a
ghlacadh. N’os sonra’
f—s, f‡ilt’mid roimh sheisiœin a mbeidh f—cas tŽamœil, stairiœil n—
t’reola’ochta leo ach a thabharfaidh aghaidh ar cheisteanna mar:
An
bhfŽadfaidh seand‡laithe a saineolas a œs‡id chun tuiscint chultœrtha a chothœ
agus ar an gcaoi sin oibriœ i gcoinne m’leataithe agus ÔrŽitighÕ mh’leata?
An
fŽidir seasamh frithchogaidh a chur i dtiœin le baint seand‡la’ochta
(comhairle, saineolas scol‡rtha a roinnt, iniœchadh eola’och) a bheith ag duine
le coinbhleachta’ m’leata?
CŽn
uair ba ch—ir do sheand‡laithe at‡ in aghaidh an chogaidh a bheith
rannph‡irteach sna hiarrachta’ Ôat—g‡laÕ n— iniœchta’ f—irŽinseacha?
An
ndlisteana’onn an fonn seaniarsma’ a Òtharrth‡ilÓ comhoibriœ seand‡laithe le
struchtœir mh’leata n— an
f—cas eisiach ar l‡ithre‡in agus ar dhŽant‡in seachas ar bheatha daoine?
CŽn
s—rt nasc a bh’onn idir coga’ impiriœla/coil’neacha agus brabœs airgid tr’
ghn’omha’ocht seand‡la’ochta?
An
bhfuil c—d eitice nua ag teast‡il a thugann i gcuntas coincheap an Ôseand‡la’
neadaitheÕ (is Ž sin seand‡la’ a bh’onn neadaithe i struchtœir mh’leata, agus
r—l an Ôduine gairmiœil oibiachtœilÕ ‡ ghlacadh aige/aici)?
An
bhfŽadfadh r—l a bheith ag an tseand‡la’ocht, i gcomhthŽacs coinbhleachta
armtha, a bh’onn gafa go polaitiœil agus a bh’onn neodrach, sa chiall go
nglactar seasamh eiticiœil a bh’onn in aghaidh gach aon fhorŽigean.
CŽn r—l
ba ch—ir a bheith ag seand‡laithe f—irŽinseacha agus antraipeolaithe nuair a
iarrtar orthu olluaigheanna a bh’onn ann n— a cheaptar a bheith ann a
iniœchadh?
Ar
ch—ir dœinn glacadh le rannph‡irt’ocht pearsanra a bh’onn ar seirbh’s san arm i
gcomhdh‡lacha agus i bhfoilseach‡in seand‡la’ochta?
Conas
is fŽidir linn m’leatœ breise ar an tseand‡la’ocht a throid?
Conas
is fŽidir le seand‡laithe frithchogaidh i malairt campa’ sa choinbhleacht ach a
bhfuil an seasamh eiticiœil cŽanna acu comhoibriœ le chŽile agus an l’ne
bhriste eatarthu a cheangal?
Seand‡la’ocht agus an Mœsaem
Sonia Archila
Monta–ez (Ollscoil Andes)
Sally May (Ollscoil
Flinders na hAstr‡ile Theas)
Coimriœ
Aibhs’onn an tŽama seo an taighde seand‡la’ochta a
bhaineann le rŽimse an mhœsaeim n— a thagann — laistigh de. D’reoidh an
tŽama aird ar r—l athraitheach na mœsaem seand‡la’ochta agus antraipeola’ochta
i socha’ an lae inniu, socha’ at‡ ag Žir’ n’os ilchultœrtha, n’os ilghutha’
agus n’os domhanda. DŽanfaidh an tŽama seo, ach go h‡irithe, na caidrimh
chumhachta laistigh de rŽimse tionchair na mœsaem agus an tionchar a bh’onn ag
cuimhne sh—isialta agus stair sh—isialta ar ‡r mbraistint’ faoin am a caitheadh
a iniœchadh .
Beidh na ceisteanna seo a leanas mar threoir ag
eagraithe na seisiœn:
CŽn r—l
a bh’onn ag mœsaeim i bhforbairt dhiscipl’n na seand‡la’ochta i dteoiric agus i
gcleachtas araon?
Conas
at‡ mœsaeim antraipeola’ochta agus seand‡la’ochta ag cur le d’osp—ireachta’
maidir le bainistiœ oidhreachta?
Conas a
phlŽigh mœsaeim sheand‡la’ochta agus
antraipeola’ochta le tuairim’ maidir le d’choil’niœ agus na himpleachta’
polaitiœla a bh’onn lena ngn’omha’ochta’, a bhfuil aitheantas maidir leo ag
mŽadœ?
Conas a
chuir mœsaeim n— a d'fhŽadfadh mœsaeim cur leis an d’osp—ireacht maidir le
cuimsiœ na ngrœpa’ s—isialta a bh’odh dealaithe —n dioscœrsa mœsaemeola’ochta
go traidisiœnta?
Conas a
dÕathraigh mœsaeim antraipeola’ochta agus sheand‡la’ochta a n—sanna imeachta
d'fhonn plŽ lena sochaithe at‡ n’os ilchultœrtha (n— a n-aithn’tear a
n-ilchultœir n’os m—)?
Conas
at‡ mœsaeim antraipeola’ochta agus sheand‡la’ochta ag cur leis an athchruthœ
cuimhne?
Seand‡la’ocht sa RŽ Dhigiteach 2.0
Michael Ashley
(Ollscoil California, Berkeley)
Cinzia Perlingieri
(Ollscoil Naples "l'Orientale", Centro Interdipartimentale di
Servizio di Archeologia)
Steve Stead (Paveprime Ltd.)
Coimriœ
"We are witnessing the transformation to a
society where instantly available, reliable and credible information will be as
indispensable as electricity, water and transportation.Ó Dr. James H.
Billington, Leabharlanna’ na Comhdh‡la os comhair Fhochoiste an T’ maidir le
Brainse na Reachta’ochta, M‡rta 20, 2007.
T‡ ‡r ndomhan athraithe go m—r — tion—ladh an
tŽama, ÔSeand‡la’ocht sa RŽ DhigiteachÕ ag WAC-5 in 2003. Google a eagra’onn ‡r
gcuid eolais (9 milliœn amas le haghaidh Ôseand‡la’ochtÕ, t‡ ‡r bhf’s s‡ite i
Flickr (os cionn 40,000), agus coinn’onn grŽas‡in sh—isialta muid i dteagmh‡il le
cairde ar fud an domhain. Ligeann an tIdirl’on dœinn roinnt lena chŽile ar
fud an domhain mh—ir rud nach bhfŽadfa’ a dhŽanamh riamh roimhe seo, agus
f‡gann teicn’c’ gabh‡la digiteacha go mb’onn lŽirshamhluithe ar n—s Hollywood
ar f‡il do sheand‡laithe go hidirn‡isiœnta. Ar nd—igh
leanann freagracht mh—r cumhacht mh—r, agus is m—r na dœshl‡in an dul chun cinn
iontach sa teicneola’ocht dhigiteach do mhaoirseacht an taifid seand‡la’ochta,
agus dÕfhŽadfadh na dœshl‡in sin a bheith dian.
Is Ž f—cas an tŽama seo an chaoi a bhfuil an
tseand‡la’ocht ag dŽile‡il le dœshl‡in na rŽ digit’, agus an tionchar at‡ ag an
rŽabhl—id dhigiteach ar ‡r ndiscipl’n. Is gnŽithe d'iarrachta’ na hoidhreachta
cultœrtha sa l‡ inniu nach bhfŽadfa’ a bheith ina n-Žagmais an teicneola’ocht
dhigiteach agus cl‡r Ôborn digitalÕ a chruthœ. T‡ raon m—r
deiseanna, sple‡chais agus dœshl‡in nach raibh ann fiœ 30 bliain — shin againn
anois — ch‡ipŽis’ocht ’sealteicneola’ochta - Microsoft Office, l‡ithre‡in
ghrŽas‡in html, f’se‡n, PDF, grianghrafad—ireacht dhigiteach – go dt’
teicneola’ochta’ ceannr—da’ocha – scanadh lŽasair/lidar, GIS, mœnlœ 3D,
bunachair dh‡ilte, ointeola’ochta’
sŽimeantacha agus brabhs‡il ghruach.
T‡imid ag pointe sainiœil sa stair, nuair a
chaithfidh lucht gairmiœil na hoidhreachta cultœrtha oibriœ dÕfhonn cœram a
dhŽanamh don stair fhisiceach ach ag an am cŽanna a chinntiœ go mbeidh taifead
digiteach ann don todhcha’. Measann Peter Brantley, Stiœrth—ir Feidhmeannach ar
Fhondœireacht na Leabharlainne Digit’, Òthe problem of digital preservation is
not one for future librarians, but for future archaeologists.Ó M‡ smaoin’mid
go bhfŽadfadh nach mbeif’ in ann dea-iarrachta’ thaighdeoir’ agus scol‡ir’ an
lae inniu a lŽamh faoi cheann caoga bliain ghearra eile, t‡ an-fhreagracht ar gach
duine de lucht gairmiœil na hoidhreachta cultœrtha a chinntiœ go mbeidh
todhcha’ i nd‡n d‡ n-obair dhigiteach.
Is Ž an toisc is t‡bhachta’ le haghaidh
inbhuanaitheacht na hoidhreachta digit’ 'plean‡il chun ’ a athœs‡id". (ADS
web 2007). Ar ‡mhara’ an tsaoil, t‡ sŽ n’os Žasca n‡ riamh ‡bhar a
roinnt ach cearta na n-œdar a chosaint ag an am cŽanna de bharr feinimŽin œra
sa dl’ a bhaineann le maoin intleachtœil d‡la Creative Commons agus GPL. Ach is
m—r an dœshl‡n, ‡fach, fiœ le deathoil, a chinntiœ go mbeidh cosaint chiallmhar
ann do leithŽid’ l‡ithre‡in seand‡la’ochta n— daoine faoi leith i saol inar
fŽidir teachtaireachta’ a sheoladh ar an bpointe ar ghuth‡n p—ca go dt’ Google
Earth n— Facebook.
Breathna’midne ar an tŽama seo mar chomhr‡ ar an l‡
inniu agus ar thodhcha’ na seand‡la’ochta sa 21œ haois. DŽanfaidh na
seisiœin, na p‡ipŽir, na f—raim agus na ceardlanna plŽ ar an raidhse tuairim’
agus saineolais at‡ ann faoin ‡bhar ollmh—r seo, — eolas f’orphraiticiœil ar
ch—rais fhaisnŽise t’reola’ochta go dt’ lŽirshamhluithe ilghuthacha
neamhl’neacha den stair a th‡irgeadh. Is mian linn na dœshl‡in at‡ ann
dÕeitic agus do Ôbhar‡ntœlachtÕ a ch’oradh – ÔcŽ leis an t-am at‡ caiteÕ
agus cŽ leis an Ôoidhreacht fh’orœilÕ a chrutha’mid? T‡ sœil againn
straitŽis’ le haghaidh oideachas, ar l’ne agus sa seomra ranga araon, a
chruthœ, chomh maith le hoideachas a chur orainn fŽin maidir leis na geallœint’
agus na dainsŽir a bhaineann le teicneola’ocht dhigiteach.
F‡ilt’mid roimh ‡bhair a leathna’onn an plŽ dÕfhonn
peirspict’ochta’ iln‡isiœnta agus cur chuige a bheidh cruthaitheach chomh maith
le bheith ciallmhar i leith na teicneola’ochta digit’ a chuimsiœ.
Tabhair
cuairt ar bhlag Seand‡la’ocht sa RŽ Dhigiteach 2.0 chun tuilleadh
sonra’ a fh‡il
Seand‡la’ocht na Spiorad‡ltachta’
(An Col‡iste Ollscoile, Baile çtha
Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Christine Morris (Col‡iste na Tr’on—ide,
Baile çtha Cliath, Roinn na gClasaic’)
Kathryn Rountree (Ollscoil
Massey, Scoil na StaidŽar S—isialta agus Cultœrtha)
Tonno Jonuks (Ollscoil Tartu, Roinn na
Seand‡la’ochta)
Coimriœ
Is iarracht at‡ i Seand‡la’ocht na
Spiorad‡ltachta’
rŽiteach a fh‡il ar an deacracht at‡ laistigh de Sheand‡la’ocht an Reiligiœin,
a phlŽann an d’osp—ireacht faoi shainmh’nithe agus lŽirmh’nithe amhail is gur
faoi chreidimh i ndŽithe go bunœsach ’ (intleachtœ) n— faoi dheasghn‡tha (cur
chuige ‡bhara’och an rŽasœnachais). T‡ an d‡ chur chuige sin bunaithe d‡ir’re ar
pharaid’m’ an iarthair, e.g. c—rais chreidimh Ghiœd-Chr’osta’, n— rŽasœnuithe
acadœla. N’ aithn’onn
sin an Žagsœlacht iontach reiligiœin mar thaith’ spiorad‡lta dhaonna agus a
lŽiriœ cultœrtha.
N’ aithn’onn sŽ ach go h‡irithe na reiligiœin neamh-iartharacha, ina mb’onn
an lŽargas spiorad‡lta daonna chun
cinn ar na creidimh dhiachœla. Teipeann
ar an d’osp—ireacht sin freisin d’riœ ar mhianach turgnamhach, go bunœsach, an
reiligiœin, agus oibr’onn s’ in aghaidh modhanna lŽirmh’nithe a fhiosra’onn
mianach turgnamhach sin spiorad‡ltacht an duine.
Ag teacht le spiorad WAC, is aidhm do Sheand‡la’ocht
na Spiorad‡ltachta’ f—ram a chur ar f‡il le haghaidh go leor modheola’ochta’
Žagsœla i staidŽar reiligiœin, dÕfhonn go mbeidh cine‡lacha lŽirithe cultœrtha
Žagsœla na spiorad‡ltachta i gceist. Is aidhm point’ teagmh‡la a chur ar f‡il idir cur chuige
an iarthair agus iadsan nach den iarthar i leith sheand‡la’ocht an reiligiœin,
maidir le tuairim’ faoi dhiacht (aondiacht agus ildiacht) agus a gceangail le
t’rdhreach agus sp‡s naofa, agus
maidir le conas a dÕfhŽadfa’ teibithe cogna’ocha na taith’ spiorad‡lta a
aithint sa taifead seand‡la’ochta.
Laistigh den chomhthŽacs sin, cuirfidh
Seand‡la’ocht na Spiorad‡ltachta’ f‡ilte faoi leith roimh sheisiœin a phlŽifidh
an teagmh‡il idir seand‡la’ocht agus na lŽirithe ar fad ar thaith’ spioradalta
agus reiligiœin.
çir’tear ar shampla’ de cheisteanna a bhaineann leis an ‡bhar: An
idirghn’omha’ocht idir seand‡la’ocht agus reiligiœin dhomhanda agus reiligiœin
i gcultœir thraidisiœnta/threibhe araon; an t-idirphlŽ idir seand‡la’ocht agus
spiorad‡ltachta’ an lae inniu (ar a n-‡ir’tear gluaiseacht na mBandŽithe,
p‡g‡nacht agus seamanachas an lae inniu); t’rdhreacha agus sp‡s naofa i
dtraidisiœin ilreiligiœinacha; na tuiscint’ ar mhodheola’ochta’ eispŽireasacha
agus turgnamhacha; tionchar na nŽardhiagachta; deasghn‡th agus ceol.
Seand‡la’ocht, Forbairt agus Dearbhœ C‡il’ochta: Peirspict’ocht
Idirn‡isiœnta
Arlene Fleming
(Speisialt—ir Acmhainn’ Cultœrtha agus Forbartha)
Charles Niquette (Cultural Resource
Analytics Inc.)
Margaret Gowen (Margaret Gowen Limited)
Steven Brandt (Ollscoil Florida, Roinn na
hAntraipeola’ochta)
Ian Campbell (Speisialt—ir Cosaint’
Cultœrtha agus Comhshaoil)
Coimriœ
Is tionscal domhanda ar fiœ iltrilliœin Ž
infreastruchtœr poibl’ agus pr’obh‡ideach a fhorbairt . De
bharr l’on agus sc‡la na dtionscadal m—r t—g‡la anois agus a ghasta agus a
th—gtar iad, n’ m—r do sheand‡laithe sœil n’os gŽire a choinne‡il orthu agus
gn’omh n’os tr‡thœla a dhŽanamh; t‡ deiseanna agus dœshl‡in dœinn ansin. DÕfhŽadfadh a
ndlœthph‡irt’ocht sa t—g‡il nua-aimseartha maidir le forbairt shocheacnama’och
agus bainistiœ conshaoil an-tairbhe a dhŽanamh do dhaoine aonair,
dÕeagra’ochta’ agus dÕinstitiœid’ a bh’onn bainteach le seand‡la’ocht. Ag an am
cŽanna, n’ m—r a chinntiœ go gclo’onn cleachtas na seand‡la’ochta le caighde‡in
ghairmiœla ar fud an domhain.
Is iondœil anois go mb’onn Measœnœ Tionchar
Comhshaoil (EIA) riachtanach sa phr—iseas forbartha infreastruchtœir agus an
tionscadal ‡ ullmhœ, mar a shainorda’onn dl’the n‡isiœnta agus beartais roinnt
institiœid’ pr’obh‡ideacha agus poibl’ airgeadais. Is aidhm don EIA dam‡iste don chomhshaol a
sheachaint n— a mhaolœ, agus aithn’onn sŽ an oidhreacht chultœrtha, ar a
n-‡ir’tear seand‡la’ocht, mar chuid riachtanach den anail’s ioml‡na’och, in
Žineacht le gnŽithe bithfhisiceacha agus s—isialta. T‡ an
oidhreacht chultœrtha ina cuid chomh maith den uirlis plean‡la at‡ ag teacht
chun cinn, Measœnœ StraitŽiseach Comhshaoil (SEA). Is lŽir mar sin
go bhfŽadfadh plean‡il agus tionscadail fhorbartha an spreagadh agus an
t-airgeadœ a chur ar f‡il chun cur leis an taifead seand‡la’ochta le
suirbhŽireacht, c‡ipŽis’ocht, tochailt, anail’s, caomhnœ, taispe‡int agus
foilsiœ. Ach n’
raibh seand‡laithe agus saineolaithe oidhreachta cultœrtha rannph‡irteach
d‡ir’re i bhforbairt n‡ in EIA in go leor t’ortha, agus cuid den chœis an bhearna
eolais agus cumars‡ide idir na hœdar‡is chultœrtha agus chomhshaoil. M‡s faoi sheand‡laithe gn’omh tr‡thœil, Žifeachtœil
a dhŽanamh, caithfidh siad iad fŽin a choinne‡il ar an eolas faoi thionscadail
fhorbartha reatha agus cinn a dÕfhŽadfadh a bheith ann amach anseo.
N’ m—r oiliœint chu’ a chur ar sheand‡la’the chun a
chinntiœ go mbeidh obair sheand‡la’ochta a dhŽanfar laistigh den fhorbairt ar
chaighde‡n gairmiœil. N’ m—r d—ibh siœd, chomh maith, a bh’onn freagrach as EIA
agus cŽimeanna eile an phr—isis forbartha, buntuiscint a bheith acu ar
chaighde‡in agus cleachtas seand‡la’ochta. T‡
d’osp—ireacht tarraingthe le seand‡laithe acadœla ag r—l sheand‡la’ocht na
hearn‡la tr‡cht‡la i bhforbairt maidir le n—sanna imeachta agus caighde‡in. çir’tear ar na ceisteanna: Diœscairt na
dtaifead seand‡la’ochta a tiomsa’odh le linn EIA agus feidhmiœ tionscadail; a
gcuireann an tseand‡la’ocht tr‡cht‡la leis an mbonn eolais agus leis an ngairm;
an g‡ at‡ le gn’omha’ocht ghairmiœil chomhoibr’och – i measc na seand‡laithe,
agus le discipl’n’ eile. Is
ioma’ sin gnŽ a bhaineann le dearbhœ c‡il’ochta sa tseand‡la’ocht, ar a
n-‡ir’tear caighde‡in eitice, scileanna teicniœla, caighde‡in anail’se agus cur
i l‡thair, riachtanais foilsiœch‡in, for-rochtain phoibl’, agus an g‡ at‡ le
hoideachas leanœnach. Dealra’onn sŽ sa chleachtas reatha, go bhfŽadann dearbhœ
c‡il’ochta, i ngach foirm de, a bheith deonach, p‡irtdeonach n— forordaithe ag
an st‡t.
LŽireoidh, scrœd—idh agus plŽifidh an tŽama seo
straitŽis’ agus modhanna chun seand‡la’ocht a chomhth‡thœ isteach sa phr—iseas
forbartha agus bŽim ‡ cur ar dhearbhœ c‡il’ochta. DŽanfar an
tŽama a fhorbairt ar bheala’ Žagsœla, ar a n-‡ir’tear plŽ painŽil, ceardlanna
agus c‡s-staidŽir (— bhŽal agus ar ph—staeir). Iarrtar cur i
l‡thair ar ‡bhair Žagsœla a bhaineann leis an tŽama, ar a n-‡ir’tear: seand‡la’ocht
sa phr—iseas forbartha; gn’omha’ochta’ St‡turraithe maidir le taighde,
bainistiœ oidhreachta, reachta’ocht, oideachas agus oiliœint, obair allamuigh,
bainistiœ sonra’ agus ‡bhar, anail’s agus scaipeadh; oideachas in ollscoileanna
agus in institiœid’; bailiœch‡n mœsaem, leasœ, caomhnœ agus staidŽar; taighde
scoile allamuigh; agus seand‡la’ocht na hearn‡la tr‡cht‡la.
Teicneola’ochta’ Criticiœla: Saol
an Lae Inniu ‡ Chruthœ
Alice Gorman (Ollscoil
Flinders na hAstr‡ile Theas)
Beth O'Leary (Ollscoil St‡t New Mexico)
Wayne Cocroft (English
Heritage)
Coimriœ
Bh’ an-tionchar ag teicneola’ochta’ ar an
ngn‡thshaol at‡ i n‡isiœin thionscla’ocha an lae inniu agus dÕathraigh siad
taisteal (carranna, traenacha, eitle‡in, fomhuire‡in, sp‡s‡rtha’), cumars‡id
(guth‡in, teilif’s, teileagraif, raidi—, r’omhair’ agus satail’t’), agus
coga’ocht (roicŽid, diœrac‡in, eitle‡in, airm nœiclŽacha), i measc go leor
eile. Rinne
na teicneola’ochta’ sin athchruthœ ar th’reola’ochta’ daonna tr’na gcumas fad
agus am a sh‡rœ, agus ligean dÕeolas agus do chultœr ‡bharach scaipeadh thar
achair ollmh—ra, ar an toirt uaireanta. Is iad sin bunchloch dhomhan an lae
inniu ina bhfuil an domhandœ ag treisiœ, ach d‡ ainneoin sin, is annamh a
phlŽitear cultœr ‡bharach an domhandaithe go criticiœil — pheirspict’ocht na
seand‡la’ochta de. Is tr‡thœil anois sœil na seand‡la’ochta a leagan ar na
teicneola’ochta’ a thaca’onn leis an mbearna idir an saibhir agus an daibhir
san aonœ haois is fiche, —s rud Ž go bhfuil sŽ dÕaidhm ag WAC Žagothroime
dhomhanda a chœiteamh. Tugtar cuireadh do na seisiœin na l‡ithre‡in, na
h‡iteanna agus na dŽant‡in a chruthaigh teicneola’ochta’ criticiœla a scrœdœ,
ar a n-‡ir’tear ‡bhair, ach n’ hiadsan amh‡in, d‡la:
An
Cogadh Fuar agus achrann nœiclŽach
Teileachumars‡id
Aerasp‡s
An Sp‡s
Amuigh
R—bataic
T’rdhreacha
teicneola’ochta
Bainistiœ
Oidhreachta agus dœshl‡in chaomhnaithe
Cosaint
agus coga’ocht
P‡irt’ocht
dhœchasach le teicneola’ochta’ criticiœla
Ceisteanna
teoiriciœla i seand‡la’ocht an lae inniu
Caipitleachas
agus teicneola’ochta’ criticiœla
Seand‡la’ocht
na todhcha’
N’
leis an bhfichiœ haois agus uaidh sin ar aghaidh amh‡in teicneola’ochtai
criticiœla; beidh f‡ilte againn comh maith roimh mholta’ maidir le p‡ipŽir agus
seisiœin a fhiosr—idh rŽamhtheachtaigh na dteicneola’ochta’ nua-aimseartha sa
17œ-19œ haois agus an tionchar a bh’ acu.
Ceisteanna Maoin Chultœrtha agus Intleachtœil in
Oidhreacht Seand‡la’ochta: Na Ceisteanna a Aithint, Modhanna
RŽitigh a Fhorbairt
George Nicholas
(Ollscoil Simon Fraser)
Sven Ouzman (Ollscoil Pretoria, Roinn na
hAntraipeola’ochta & na Seand‡la’ochta)
Susan Forbes (Te Papa Tongarewa)
Eric Kansa (Ollscoil
California, Berkeley)
Coimriœ
Le sc—r bliain anuas, ceisteanna an-chonsp—ideach
in earn‡lacha na seand‡la’ochta agus na hoidhreachta cultœrtha is ea cŽ ÔleisÕ
an stair n— cŽ aige a bhfuil ceart leas a bhaint as Ôan stair' agus b’onn
impleachta’ polaitiœla, eacnama’ocha agus eitice ag baint leo do ph‡irtithe
leasmhara Žagsœla. B’onn ar scol‡iri, cleacht—ir’, grœpa’ Dœchasacha, agus
lucht dŽanta beartais ar fud an domhain d’riœ n’os m— agus n’os m— ar na
ceisteanna sin i gc‡sanna an-Žagsœil, — ‡bhar ‡rsa gŽiniteach a fheidhmiœ, go
srianta ar rochtain taighdeoiri ar shonra’, go dt’ ’omh‡nna ‡rsa a bheith ‡
n-œs‡id i marga’ocht, agus, ar nd—igh, oidhreacht chultœrtha a aisdhœichiœ agus
a athadhlacadh.
Is ag dul i mŽid i gc—na’ at‡ an imn’ faoi œinŽireacht agus smacht agus/n—
rochtain ar ruda’ agus ar eolas. Chomh maith leis sin, t‡ an-acmhainn ag an
bhfaisnŽis dhigiteach macasamhlœ, athœs‡id agus ÔathmheascadhÕ gan teorainn a
dhŽanamh, ach is go dona a thuigtear na diminsin dhl’thiœla, sh—isialta agus
eitice a bhaineann le hoidhreacht chultœrtha a athmheascadh. Trasna’onn na
ceisteanna sin teorainneacha discipl’neacha agus t’reola’ochta, agus b’onn
tionchar acu ar thaighdeoir’ aonair, pobail ‡itiœla, gn’omhaireachta’
feidear‡lacha, mœsaeim agus eagra’ochta’ idirn‡isiœnta, chomh maith le
forbr—ir’, gn—lachta’ turas—ireachta, lŽiritheoir’ me‡n, agus an gn‡thphobal.
Is aidhm againn go dtiocfaidh seisiœin as an tŽama
sin: a) a
dhŽanfaidh taifead ar na fadhbanna, na prionsabail, na lŽirmh’nithe, agus na
gn’omhartha Žagsœla a th‡inig chun cinn — cheisteanna maidir le maoin
chultœrtha agus intleachtœil in oidhreacht chultœrtha; b) a dhŽanfaidh na himpleachta’ iomadœla
uile a bh’onn ag na c‡sanna sin a anail’siœ agus lŽargas a thabhairt orthu; c)
a ghinfidh tuiscint’ teoiriciœla n’os l‡idre ar na ceisteanna; agus d) a
dhŽanfaidh dea-chleachtais a aithint dÕfhonn comhrochtain agus rŽiteach cothrom
a chinntiœ. T‡imid, d‡ rŽir, ag lorg
aighneachta’ maidir le gach gnŽ de cheisteanna maoine cultœrtha agus
intleachtœla, go h‡irithe i dtŽarma’ c‡s-staidŽir agus c‡sanna
feidhmeacha.
T‡ an tŽama sin ‡ eagrœ mar ghnŽ amh‡in den
tionscadal Ceisteanna Maoine Intleachtœla in Oidhreacht Chultœrtha
(www.sfu.ca/IPinCulturalHeritage)
Geosheand‡la’ocht Idirn‡isiœnta a fhorbairt
Helen Lewis (An
Col‡iste Ollscoile, Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Melissa Goodman-Elgar (Ollscoil St‡t
Washington)
Stefania Merlo (Ollscoil na Botsu‡ine)
Coimriœ
Geosheand‡la’ocht Idirn‡isiœnta a Fhorbairt an
teideal a bh’ ar dh‡ chomhdh‡il idirn‡isiœnta rathœla a tion—ladh le dŽana’
agus a thug le chŽile geosheand‡laithe — na
ceithre hairde.
Is aidhm le Geosheand‡la’ocht Idirn‡isiœnta a Fhorbairt (DIG) raon leathan
taighdeoir’, cleacht—ir’, agus scol‡ir’ idirn‡isiœnta san earn‡il ilghnŽitheach
ildiscipl’neach seo a thabhairt le chŽile d'fhonn d’osp—ireacht a Žascœ,
taighde a spreagadh agus scol‡ireacht idirn‡isiœnta sa gheosheand‡la’ocht a
chur chun cinn.
Is mian leis an moladh seo sainchœram agus lucht
suime DIG a leathnœ, tr’ shraith seisiœn agus seisiœin ph—staer, a bheidh
d’rithe ar chur chuige geosheand‡la’ochta a fhorbairt go hidirn‡isiœnta, a
re‡cht‡’l ag an gComhdh‡il Seand‡la’ochta Domhanda, a mbeidh a haird ar phobal
seand‡la’ochta an domhain. T‡ sŽ i gceist go gcuirf’ ‡bhar i l‡thair a mbeadh
suim ann ag lucht fŽachana idirn‡isiœnta agus ildiscipl’neach, d’osp—ireacht a
spreagadh ar chur chuige geosheand‡la’ochta, agus ceangail nua a dhŽanamh idir
seand‡laithe — ‡iteanna Žagsœla sa domhan. Beidh ceangal
ag an tŽama freisin le ceardlann idirn‡isiœnta micreamhoirfeola’ocht ithreach,
a re‡cht‡lfar go neamhsple‡ch in UCD sa 2-3 l‡ roimh WAC.
Beidh lŽirithe — bhŽal agus ar ph—staer i gceist ag
formh—r na seisiœn. Ba mhaith linn an mŽid cur i l‡thair agus is fŽidir a
cheadœ, ach d'fhŽadfadh go mbeadh orainn teorainn a chur ar na cinn — bhŽal m‡
bh’onn Žileamh suntasach ann.
Seand‡la’ochta’ Domhanda
ag Teacht Chun Cinn
i gcomhar le ICOMOS Coiste Eola’ochta um Bainistiœ
Oidhreacht Seand‡la’ochta
(ICAHM)
Douglas Comer
(Cultural Site Research and Management, Inc.)
Brian Egloff (Ollscoil
Canberra, StaidŽar Oidhreachta Cultœrtha)
Coimriœ
Sol‡thra’onn teicneola’ochta’ rochtain, at‡ ag dul
i mŽid go tapa, ar eolas, ar pheirspict’ochta’, agus ar ‡it. F‡gann siad gur
discipl’n dhomhanda ’ an tseand‡la’ocht anois go bunœsach mar a bhfŽadann
arg—int’ maidir le hinsint’, tuiscint’ (go h‡irithe maidir le
Geisteswissenschaften), agus m’nithe a bheith ag coimhlint lena chŽile agus ag
saibhriœ a chŽile. T‡ ceithre
cheist an-t‡bhachtach anseo:
Caighde‡in Eitice le haghaidh Seand‡la’ochta’ Domhanda: T‡ seand‡laithe
ag Žalœ —n gcoil’neachas agus iad anois ag ceiliœradh seand‡la’ochta’ Žagsœla
agus n’os m— n‡ cuntas amh‡in a bheith ann ar an stair at‡ bunaithe ar
fhianaise ‡bharach. T‡ sŽ r‡ite againn freisin go bhfuil muid i bhfabhar
dŽant‡in ar chaighde‡n mœsaeim agus ‡bhar naofa a athdhœichiœ. Is minic,
‡fach, a scriosann forbairt, agus fiœ tochailt sheand‡la’och, ‡bhar a bhfuil
fiœntas stairiœil, eola’och agus idŽ-eola’och n’os m— leis n‡ at‡ ag baint le
formh—r na ruda’ a bh’onn i mœsaeim. N’ mhaola’onn taifeadadh agus tuairisc’ ar fad an
scrios sin. An bhfuil tochailt inchosanta go heiticiœil ar aon
chœis seachas tarrth‡las? Ar
ch—ir nach mbeadh cead ag aon duine tochailt a dhŽanamh ach iadsan a lŽir’onn
an ceangal is ‡itith’ le l‡ithre‡n, agus, m‡s ea, ar ch—ir caighde‡in Žagsœla a
chur i bhfeidhm orthu m‡ bh’onn an rochtain ar theicneola’ochta’ agus oiliœint
teoranta? CŽn
chaoi ar ch—ir do sheand‡laithe forbairt acmhainne na bpobal dœchasach agus
idirghn’omha’ocht leo a chomhth‡thœ agus a thaifeadadh go trŽdhearcach?
Caighde‡nœ: An bhfuil rannph‡irt’ocht Žifeachtœil i bhforbairt’
plean‡la, ar bheala’ a laghd—dh scrios acmhainn’ cultœrtha, ‡ ceilt ar
sheand‡laithe toisc nach bhfuil caighde‡in ghairmiœla dhomhanda ann a chuirtear
i bheidhm? CŽn f‡th nach mb’onn sin mar
thoradh go hiondœil ar na caighde‡in agus na beartais a bh’onn ag eagra’ochta’
forbartha (e.g. an Banc Domhanda)? Ar ch—ir dÕeagra’ochta’ gairmiœla, d‡la WAC n—
ICAHM, caighde‡in dhomhanda a fhorbairt? M‡s amhlaidh Ž, cŽn chaoi ar ch—ir iad
a chur i bhfeidhm? T‡ cœpla t’r go m—r chun cinn san oiliœint
seand‡la’ochta.
Ar ch—ir an oiliœint sin a chaighde‡nœ ar mhaithe le peirspict’ochta’
scol‡rtha dœchasacha nuaghinte a chumasœ?
LŽirmh’nithe Domhanda: Mheasfa’ go
dtiocfadh lŽirmh’nithe n’os suimiœla agus n’os tairbh’ chun cinn de bharr
rochtain n’os m— a bheith ag n’os m— daoine ar an Idirl’on ar shonra’ a th‡inig
—n tseand‡la’ocht. C‡ineadh scŽimeanna teoiriciœla domhanda, ‡fach, as a
bheith go hioml‡n ceangailte le tuairim’ faoi dhul chun cinn a œs‡idtear chun
dearcadh coil’neach agus nuachoil’neach a dhlisteanœ. CŽard iad na hacmhainneachta’ agus na dainsŽir a
bhaineann leis?
An bhfuil sampla’ de lŽirmh’nithe domhanda againn a chuir lŽargais
th‡bhachtacha stairiœla n— eola’ocha ar f‡il? An bplœchann
lŽirmh’nithe domhanda ar an stair i gc—na’ na lŽirmh’nithe ‡itiœla at‡ ina
gcuid l‡rnach de na hidŽ-eola’ochta’ a choinn’onn cultœir dhœchasacha beo?
Caomhnœ T’rdhreacha: T‡ an baol ann
go scriosfaidh forbairt agus an t-aonfhoirmiœ cultœr a thŽann lŽi slite
traidisiœnta maireacht‡la. Scriosann d’fhoraoisiœ, t—g‡il dromchla’
neamh-thrŽscaoilteacha, agus œs‡id breosla’ iontaise an comhshaol ar sc‡la’
domhanda agus ‡itiœla. Bheadh seand‡la’ocht n’os ‡bhartha maidir le caomhnœ
t’rdhreacha d‡ n-athr—fa’ an bhŽim —n l‡ithre‡n go dt’ an t’rdhreach, ach cŽn
chaoi a ndŽanfa’ Ž sin? T‡ r—l na seand‡la’ochta i
bpr—iseas na forbartha athraitheach. An bhfŽadfa’ Ž seo a chaighde‡nœ, n— an bhŽadfaimid
dea-chleachtas a chur ar f‡il? Chomh maith leis sin, b’onn teicneola’ochta’
‡irithe, ar a n-‡ir’tear cianbhraiteacht satail’te agus œs‡id GIS, an-‡isiœil i
dtaighde t’rdhreacha. Chuir daoine ‡irithe ina gcoinne, ‡fach, ar an
‡bhar go bhfŽadfadh bradaithe m’-œs‡id a bhaint as na teicneola’ochta’ sin; go
s‡ra’onn siad —na n‡dœr flaithiœnas st‡it; agus gur bagairt iad do shl‡nd‡il
institiœid’ agus daoine aonair. CŽn
gheallœint at‡ faoi na teicneola’ochta’ sin, agus cŽn chaoi ar fŽidir d’riœ ar
na h‡bhair bhuartha at‡ ardaithe?
Seand‡la’ochta’ Gafa agus òs‡ideacha
David Gadsby
(Ollscoil Maryland, Ionad um StaidŽir Acmhainn’ Oidhreachta)
Sarah Colley (Ollscoil
Sydney, Roinn na Seand‡la’ochta, Scoil Fiosrœch‡in Staire agus Fealsœnachta)
Barbara Little (Ollscoil Maryland, Roinn
na hAntraipeola’ochta)
Paul Shackel (Ollscoil Maryland, Roinn na
hAntraipeola’ochta)
Laurajane Smith (Ollscoil York, Roinn na
Seand‡la’ochta)
Coimriœ
B’onn seand‡laithe ar a
nd’cheall ag iarraidh a gcuid oibre a dhŽanamh ‡bhartha do phobail agus do
dhiscipl’n’ Žagsœla. çir’tear ar na h‡bhair Žagsœla a gcuireann seand‡laithe a
gcuid oibre i bhfeidhm orthu, caomhnœ agus inbhuanaitheacht Žiceola’ochta,
ceisteanna maidir le teideal talœn, forbairt eacnama’ochta tr’ thuras—ireacht,
oidhreacht agus fŽiniœlacht a chur chun cinn, pobail a th—g‡il agus cin’ochas a
chomhrac.
Molaimid an tŽama seo toisc go gcreidimid go bhfuil
go leor eolais againne le roinnt leosan nach seand‡la’the iad chomh maith le go
leor a bheith le foghlaim againn — dhaoine a bh’ ann thar na mblianta agus ar
fud an phl‡inŽid uile. F‡ilt’mid, d‡ rŽir, roimh bheala’ eile le heolas faoin am
at‡ caite a bheith againn, go h‡irithe traidisiœin ‡rsa eagna. çir’tear ar na
fadhbanna at‡ againn sa l‡ inniu bochtaineacht, easpa uisce glan, cin’ochas,
fuath agus m’-œs‡id ban, sainmh’nithe ag athrœ maidir le teaghlach, cogadh,
ionra’, coinbhleachta’ reiligiœnacha, imirc’, agus tionchar an duine ar an
domhan. CŽn
tairbhe at‡ le seand‡la’ocht chun d’riœ ar na ceisteanna sin?
DŽanann seand‡la’ochta’ gafa agus œs‡ideacha
iarracht d’riœ ar na fadhbanna sin agus eolas a shol‡thar maidir leo tr’
struchtœr ‡r gcumars‡ide le pobail daoine dœchasacha, pobail shliochtacha, agus
taighdeoir’ as discipl’n’ eile a athmhœnlœ. T‡ ar a gcumas
chomh maith r—il agus freagrachta’ seand‡laithe i leith
na bpobal a mb’onn siad ag obair leo agus a mb’onn siad ag obair ina measc a
athmhœnlœ. Aithn’onn
siad guthanna na ngrœpa’ dœchasacha, na bpobal sliochtach, agus na dtoghlach
eile, rud a chinnt’onn go mb’onn cumhacht acu laistigh den phr—iseas
seand‡la’ochta uile. Cuireann siad eolas tr‡thœil, œs‡ideach agus ‡bhartha ar
f‡il chomh maith a fhŽadfar a œs‡id chun fadhbanna eola’ocha agus s—isialta a
rŽiteach.
DŽantar uirlis Žifeachtœil de na seand‡la’ochta’ sin
anois in aghaidh coil’neachas intleachtœil. Ar an gcaoi
sin, dŽanann siad Žascaitheoir’ de thaighdeoir’ a bhfuil rud Žigin le
tairiscint acu ar an eolas seand‡la’ochta a
bhail’onn siad agus cuid’onn sŽ le cothroma’ocht a bhunœ idir taighdeoir’ agus
pobail. Ar deireadh, uirlis a bheidh sa
tseand‡la’ocht don
ghafacht shibhialta, gn’omha’ochas agus ceart s—isialta chomh maith le bheith
ina foinse chumhachtach eolais faoi stair an chine dhaonna agus an domhain ina
mairimid.
F‡ilt’mid roimh mholta’ a shoilŽir’onn cur chuige
seand‡la’ochta maidir le gafacht le pobail de gach cine‡l, chomh maith le
seisiœin a fhiosr—idh:
ceachtanna
Žiceola’ochta in inbhuanaitheacht;
sl‡inte,
galair agus iarmhairt’ eipidŽime;
pobail
a chneasœ agus pobail a th—g‡il;
coinbhleachta’
agus comhoibriœ reiligiœnacha;
c—ir’ocht
ilchultœrtha agus ileitneach, go h‡irithe maidir le himirc’;
scl‡bha’ocht
agus iarrachta’ le haghaidh na saoirse;
oidhreacht
mar uirlis s’och‡na;
airgead
a shaothrœ —n tseand‡la’ocht –
impleachta’ eiticiœla, gairmiœla agus teoiriciœla;
an
gcaithfidh seand‡la’ocht a bheith œs‡ideach i gc—na’ agus cŽn f‡th?;
cŽ a
bhaineann leas as seand‡la’ocht agus cŽn f‡th?
PlŽifidh seisiœin laistigh den tŽama seo na
fadhbanna Žagsœla sin i gcleachtas gafa agus lŽireoidh siad conas mar at‡
seand‡laithe ag cur cl‡ir nua i bhfeidhm a chumasa’onn pobail agus a dhŽanann
freastal orthu tr’ oidhreacht.
Cur Chuige an WAC i leith
Eitice a Iniœchadh I gcomhar le Coiste Eitice WAC
Julie Hollowell
(Ollscoil na Col—ime Briotana’, Roinn na hAintraipeola’ochta)
Alexander
Herrera (Universidad de los Andes, Roinn na hAintraipeola’ochta)
Coimriœ
Is Žard at‡ ‡ lorg tr’ chaint a dhŽanamh ar an
tŽama seo - caint a dÕeagraigh comhchathaoirligh an Choiste WAC ar Eitic -
fŽidearthachta’, treoir, agus aiseolas uathu siœd at‡ ag freastal ar WAC6
maidir le conas dul i ngleic le ceisteanna eiticiœla a dtarraing’tear a n-aird
orthu. Is minic a iarrtar ar WAC saintreoir a chur ar f‡il maidir le raon
leathan aincheisteanna a thagann chun cinn i rŽimse na seand‡la’ochta ‡itiœla
agus domhanda. Creatlach at‡ mœnlaithe ar a chuid bunluachanna is ea a theasta’onn
—n WAC—creatlach tr’na ndŽantar dial—g idirchultœrtha, ceartas s—isialta,
agus an ceart a dhŽanamh leis an bpobal agus lenar baineadh amach san am a
caitheadh a chomhshaidhmeadh—i dtreo go bhfŽadfar dŽile‡il le c‡sanna ar
leith amach anseo.
Agus an mŽid sin in aigne acu, t‡ Coiste Eitice an
WAC tar Žis tosœ ag iniœchadh creatlacha agus treoirl’nte Žagsœla i leith
cinnteoireacht eiticiœil, a tharraing’onn aird ar chine‡lacha cur chuige.
DÕfhŽadfadh seand‡laithe œs‡id as na cuir chuige sin le machnamh a dhŽanamh ar
cheisteanna a bh’onn casta go minic, ar bheala’ a chinnteodh cinnt’
neamhchlaonta at‡ eolas-bhunaithe, agus a d'fh‡gfadh go ndŽanfa’ taighde ar
naisc at‡ idir ceisteanna Žagsœla. Tugaimid cuireadh do dhaoine — cheann ceann
na cruinne brŽagnuithe agus neamhchinnteachta’ eiticiœla a bhuaileann leo i
nd‡il le seand‡la’ocht n— cleachtas oidhreachta, a roinnt linn. Ba bhre‡ linn
foghlaim — ch‡sanna ‡irithe, ‡it ar th‡ngthas ar rŽiteach neamhchlaonta
tuisceanach, agus idir dhrochshampla’ is dea-shampla’ a chruinniœ maidir leis
an gcaoi ar l‡imhs’odh aincheisteanna eiticiœla (n— ar cheart d—ibh a bheith
l‡imhsithe) go praiticiœil, agus i gc‡sanna ‡irithe, an chaoi ar rŽit’odh iad. T‡ sœil againn
go gcloisfimid — dhaoine — gach uile chearn den domhan le go mbeidh tuiscint
n’os fearr againn ar na beala’ a bhfuil tionchar ag luachanna an WAC ar raon
leathan comhthŽacsanna agus srianta s—isialta agus polait’ochta.
Ba mhaith linn go roinnfeadh daoine a gcuid
tuairim’ linn i leith an tŽama seo i bhform‡id’ Žagsœla agus idirghn’omhacha.
DÕfhŽadfadh na tuairim’ sin a bheith ‡ roinnt ar na beala’ seo a leanas:
seisiœin,
‡it a ndŽanann rannph‡irtithe cur s’os agus anail’s ar chuir chuige i leith
ceisteanna eiticiœla in ‡iteanna is i gc‡sanna ‡irithe, arbh Ž is cusp—ir leis dea-chleachtais
a aimsiœ;
f—raim,
‡it a ndŽantar plŽ agus anail’s ar ch‡s-staidŽir;
daoine
i mbun comhr‡ ag aon bhord agus iad ag dŽanamh plŽ ar chreatlacha difriœla
fealsœnachta a dÕfhŽadfadh gn’omh eiticiœil de chuid an WAC a threorœ;
beala’
agus topaic’ eile.
An Teachtaireacht a Chur in Iœl – An
tSeand‡la’ocht a Mh’niœ
Marcia de Almeida
(Sociedade de Arqueologia Brasileira)
Anne Pyburn (Ollscoil Indiana)
Coimriœ
Tr’d an tseand‡la’ocht, nasctar an seansaol le saol
na linne seo, agus nasctar daoine, leis, — rŽigiœin Žagsœla a bhfuil
comhoidhreacht acu, mar aon le daoine timpeall an domhain a dÕfhulaing cos ar
bolg. Nasctar an t-acadamh leis an bpobal agus an eacnama’ocht leis an
bpolait’. Lena chois sin, nasctar an eola’ocht leis an daonnachas ag an
leibhŽal is bunœsa’ tr’d an tseand‡la’ocht.
Cos‡in chumars‡ide is ea na naisc sin ar fad, agus
t‡ deiseanna ag gabh‡il le gach ceann acu do sheand‡laithe agus d'oibrithe
oidhreachta foghlaim —nar tharla san am a ghabh tharainn, agus nithe a
bhaineann leis an Žagsœlacht a mhœineadh, oibriœ ar son an cheartais
sh—isialta, deiseanna eacnama’ochta a chruthœ, daoine a spreagadh chun caomhnaithe,
agus a bheith gn’omhach i gcœrsa’ polait’ochta. Is Ž Òan teachtaireachtÓ an
phr’omhcheist: c‡
bhfios do dhaoine gairmiœla cŽ na gnŽithe d‡ gcuid taighde agus cleachtais a
chuireann eolas t‡bhachtach ‡isiœil ar f‡il sa chŽad ch‡s de, n—, ina choinne
sin, at‡ ina œdar m—r clœmhillte a bhfŽadfadh steirŽit’opa’ Žir’ as? Conas is fŽidir
leo teacht ar an eolas at‡ uathu le cinnt’ eolasacha a dhŽanamh faoi ghafacht
eiticiœil?
Is Ž topaic an tŽama seo Òan teachtaireacht a chur
in iœlÓ, chomh fada is a bhaineann leis na cine‡lacha sin teachtaireachta’ ar
fad. Is Žard a theasta’onn i dtaca le cumars‡id, smaointe a roinnt le chŽile.
N’ fŽidir dul i muin’n shaoithiœlacht lucht na hacadœlachta go huile is go
hioml‡n: mœinteoireacht mhaith a bhainfidh tortha’ amach. N’ rud ’ an mhœinteoireacht a dhŽanann duine amh‡in
n— grœpa amh‡in ar son, n— le haghaidh grœpa eile. N’ m—r comhoibriœ a bheith i
gceist lŽi. Is cine‡l cumars‡ide ’ an mhœinteoireacht; pr—iseas is ea ’ a
mbaineann dial—g lŽi. Thar rud ar bith eile, is rud ’ an mhœinteoireacht a
chaithfidh daoine a dhŽanamh i dteannta a chŽile.
DŽanfar plŽ i dtaca leis an tŽama seo ar
theachtaireachta’ na m—rmhe‡n, ar an seomra ranga, taighde pobalbhunaithe, agus
taispe‡ntais phoibl’ agus imeachta’. T‡ baint nach beag ag smaoineamh seo na
dteachtaireachta’ agus chumars‡id smaointe le go leor tŽama’ eile de chuid na
Comhdh‡la seo, agus t‡ sœil againn gur tŽama Ž a thabharfaidh daoine Žagsœla le
chŽile chun d’osp—ireachta, cuma cŽn tuairim n— peirspict’ocht at‡ acu i leith
na seand‡la’ochta.
Cl‡ir Turas—ireacht Oidhreachta
Gerard Corsane
(Ollscoil Newcastle upon Tyne, Scoil na nEala’on agus na gCultœr)
Lyn Leader-Elliott
(Ollscoil Flinders na hAstr‡ile Theas)
Kelly Dixon (Ollscoil Montana, Roinn na
hAintraipeola’ochta)
Cornelius Holtorf
(Ollscoil Lund, Institiœid na seand‡la’ochta agus seandachta’ stairiœla)
Coimriœ
Sa tŽama seo, dŽanfar scrœdœ ar na beala’ inar
fŽidir prionsabail na turas—ireachta inmharthana — thaobh cultœir de a nascadh
le prionsabail œd na bainist’ochta agus an chiallaithe oidhreachta.
Glactar leis go bhfuil idir luachanna dobhraite
agus luachanna braite i gceist le hoidhreacht. Molaimid d—ibh siœd a roinneann
a gcuid tuairim’ linn aigne oscailte a bheith acu i leith an ruda is oidhreacht
chultœrtha ann, agus breithniœ uirthi i nd‡il leis na timpeallachta’ n‡dœrtha
as ar eascair s’. DŽanfar plŽ ar th’rdhreacha cultœrtha, ceangal mothœch‡nach
agus spiorad‡lta an duine lena dhœiche fŽin, mar aon le l‡ithre‡in,
bailiœch‡in, cleachtas agus feidhm’ocht chultœrtha faoi leith.
Is ioma’ cairt agus treoirl’ne idirn‡isiœnta at‡
leagtha s’os a bhfuil creatlacha mœnlaithe orthu i gcomhair na turas—ireachta
cultœrtha agus oidhreachta, d‡la iad sin at‡ ann le haghaidh turas—ireacht
inmharthana, turas—ireacht dhœchasach agus Žiceathuras—ireacht. Is amhlaidh,
freisin, at‡ treoirl’nte ann le haghaidh aitheantas, bainist’ocht, cur i
l‡thair agus ciallœ cultœrtha agus oidhreachta n‡dœrtha. Ba mhaith linn
breithniœ go gŽar ar na treoirl’nte sin, agus sampla’ a fh‡il de na beala’ ina
bhfuil siad ‡ gcur i bhfeidhm i bpobail Žagsœla agus i gcomhthŽacsanna difriœla
cultœrtha. Sa bhreis air sin, t‡ taith’ agus saineolas tugtha leo ag lucht
bainist’ochta na hoidhreachta i rŽims’ na turas—ireachta agus an taighde araon,
mar gheall ar 'acmhainn' na seand‡la’ochta. Ar a shon sin,
t‡ iniœchadh ar bun ag seand‡laithe maidir le stair na siamsa’ochta, mar a
bhfuil bŽim ar th‡bhacht sh—isialta caitheamh aimsire le himeacht aimsire, mar
aon le cœrsa’ polait’ochta agus eitice na siamsa’ochta san am a caitheadh agus
sa l‡ at‡ inniu ann, i dtreo is go dtuigfear gur mhinic n‡r bhain ach daoine
‡irithe taitneamh aisti agus agus nach i gc—na’ a thaitin s’ le gach aon duine.
Ceist achrannach Ž daonlathœ cinnteoireachta i
dtionscadail turas—ireacht oidhreachta i gcuid mhaith t’ortha, go h‡irithe sna
t’ortha sin a bhfuil neamhchothroime cumhachta iontu idir na pobail —stacha
agus tionscal na turas—ireachta. B’mid sa t—ir ar thionscadail eiseaml‡ireacha
ina mb’onn pr—iseas ‡ n-idirbheartœ agus ‡ bhforbairt le tortha’ a rachaidh
chun tairbhe pobal agus p‡irtithe leasmhara tr‡cht‡la a bhaint amach. B’mid sa
t—ir, leis, ar thionscadail ina dtugtar ugach do dhaoine scœdœ
idirdhiscipl’neach a dhŽanamh ar ch—nascadh na siamsa’ochta agus na
seand‡la’ochta, agus ina ndŽantar taiscŽaladh ar sheandacht choincheap na
turas—ireachta cultœrtha laistigh de chomhthŽacs domhanda.
Ar na ceisteanna a phlŽifear a bhaineann leis an
tŽama seo, t‡:
òinŽireacht,
œdaracht, agus comhph‡irt’ochta’ comhoibr’ocha
An g‡
at‡ le hearra’ agus pr—isis turas—ireacht oidhreachta a chur in oiriœint do
riachtanais lucht a nd’rithe (marga’).
Seand‡la’ocht,
ciallœ eiticiœil agus gafachta, eispŽireas cuairteoir’
òinŽireacht
agus daonlathœ phr—isis fhorbairt, mharga’ocht, agus dh‡ileach‡in an earra
turas—ireachta oidhreachta.
Prionsabail
agus pr—tacail idirn‡isiœnta, cairteacha agus dearbhuithe: intinn’ agus gaisc’
Turas—ireacht
inmharthana – tosca cultœrtha agus s—isialta a chomhth‡thœ
Seand‡la’ocht,
Siamsa’ocht, agus Turas—ireacht Oidhreachta
Br—d/spiorad
dœiche a aithint, a chur i l‡thair agus a mh’niœ do thuras—ir’/chuairteoir’
Seand‡la’ochta’ Dœchasacha: Dœshl‡in Nua
Sally Brockwell
(Ollscoil N‡isiœnta na hAstr‡ile, Roinn na Seand‡la’ochta agus na Staire
N‡dœrtha, Scoil Taighde StaidŽar an AigŽin Chiœin agus na hçise)
Anna KŠllŽn (Ollscoil Stockholm)
Sally Brockwell
(Ollscoil N‡isiœnta na hAstr‡ile, Roinn na Seand‡la’ochta agus na Staire
N‡dœrtha, Scoil Taighde StaidŽar an AigŽin Chiœin agus na hçise)
Rasmi Shoocongdej (Ollscoil Silpakorn)
Dawn Casey (Mœsaem Iarthar
na hAstr‡ile)
Coimriœ
Samhla’tear an tSeand‡la’ocht Dhœchasach go m—r
leis an WAC sa l‡ at‡ inniu ann. Tr’ chur chun cinn gn’omhach cheisteanna dœchasacha
na seand‡la’ochta, t‡ an WAC tar Žis cur go m—r le plŽ f’orth‡bhacht ar
luachanna s—isialta agus tortha’ comhaimseartha a ghabhann le cleachtas
seand‡la’ochta. Tr’d an tŽama seo a phlŽ, t‡thar ag iarraidh cur le traidisiœn
sin an chur i gcoinne phoibl’ i dtaca le bainist’ocht neamhaireach
seand‡la’ochta agus oidhreachta, agus d’riœ ar na ceisteanna Žagsœla a
bhaineann leis an tSeand‡la’ocht dhœchasach sa bhliain 2008.
An tseand‡la’ocht dhœchasach is bunœs le daoine a
chur ag caint le chŽile faoi eitic’ agus peirspict’ochta’ domhanda ar
bhainist’ocht na hoidhreachta, toisc an bhŽim a chuirtear ar thois’ s—isialta
na seand‡la’ochta ann. Ina dhiaidh sin fŽin, ‡fach, dÕfhŽadfa’ a ‡iteamh gurbh
’ ba chœis le plŽ f—dœil den uile chine‡l ar sheand‡la’ocht mhaith (dhœchasach)
agus drochsheand‡la’ocht (n‡isiœnach/impiriœlach) a chur ar bun, rud a dÕfh‡g
go bhfuiltear ag baint œs‡ide as an tŽarma ÔDœchasachÕ anois le bŽasa i dtreo
is go gcinnteofar cleachtas eiticiœil seand‡la’ochta n— 'dea-chleachtas'
seand‡la’ochta go bunœsach. De bharr plŽ a rinneadh le deireanas ar aisdœichiœ,
œinŽireacht oidhreachta, agus bainist’ocht acmhainn’ cultœrtha agus n‡dœrtha,
t‡ gŽarscrœdœ ‡ dhŽanamh anois ar na cine‡lacha sin plŽ ar sheand‡la’ocht
mhaith agus drochsheand‡la’ocht, mar dhea, rud a fh‡gann go dtugtar chun solais
na bunt‡ist’ a ghabhann le dul os cionn na gcatag—ir’ plŽ œd ar
sheand‡la’ochta’ Dœchasacha.
T‡ f‡ilte roimh ch‡ch molta’ le haghaidh seisiœn
agus p‡ipŽar a chur faoin‡r mbr‡id, ‡it a mbeifear ag dul i ngleic le
ceisteanna a dÕfhŽadfadh a bheith bainteach leis an tseand‡la’ocht Dhœchasach,
agus go h‡irithe, na ceisteanna œd ar ‡bhar machnaimh iad maidir le treonna a
glacadh le dŽana’ — thaobh bainist’ocht taighde agus oidhreachta de. Is Ž an aidhm at‡ ann plŽ br’omhar consp—ideach a
chothœ, arb Ž a bheas mar thoradh air go spreagfar smaointeoireacht
chruthaitheach i rŽimse na seand‡la’ochta go h‡itiœil agus ar fud an domhain
mh—ir.
Caidreamh Colla’, Teagmh‡lacha Iarchoil’neacha: Seand‡la’ochta’
Impireachta agus Colla’ochta
Barbara Voss
(Ollscoil Stanford, Roinn na Seand‡la’ochta)
Eleanor Casella
(Ollscoil Manchester, Scoil na nEala’on, na Staire, agus na gCultœr)
Coimriœ
Is Ž is cusp—ir leis an tionscadal seo daoine a
spreagadh chun cainte agus chun taighde ar cheisteanna a bhaineann le
colla’ocht i rŽimse sheand‡la’ocht an choil’neachais. T‡ claonadh ann gan m—r‡n
cainte a dhŽanamh ar chœrsa’ colla’ochta agus staidŽar seand‡la’ochta ‡
dhŽanamh ar an gcoil’neachas agus ar shochaithe coil’neacha, coil’nithe n—
iarchoil’neacha, cŽ gur thuig comhghleacaithe discipl’n’ eile le fada an l‡ go
raibh r—l l‡rnach ag polait’ocht na colla’ochta agus ag teagmh‡il cholla’ochta
maidir le tionscadail impireachta agus an seasamh a ghlac pobail ‡itiœla i
leith na dtionscadal sin. T‡
f‡ilte roimh rannph‡irtithe (ath)scrœdœ agus (ath)s(h)amhlœ a dhŽanamh ar thaighde
seand‡la’ochta at‡ dŽanta go nuige seo i dtreo is go rachfar i ngleic leis an
tost at‡ ann i dtaca le cœrsa’ colla’ochta i rŽimse sheand‡la’ocht na haimsire
caite agus an lae inniu. CŽn mhaitheas dœinn an bhŽim a chuirtear ar ‡it, ar
chultœr abhrais agus ar chur i l‡thair sa seand‡la’ocht i nd‡il le staidŽar a
dhŽanamh ar cheist na colla’ochta agus an choil’neachais? Conas a
chuireann teoiric’ maidir le h‡bharthacht, t’rdhreach agus cur i l‡thair
peirspict’ochta’ nua ar f‡il ar theoirc na hŽagsœlachta gnŽasa’ agus ar
theoiric an iarchoil’neachais?
Ceisteanna sa tSeand‡la’ocht Stairiœil
James Delle
(Ollscoil Kutztown)
Charles Orser (Mœsaem Nua-Eabhrac)
Tadhg O'Keeffe (An Col‡iste Ollscoile,
Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Pedro Funari (Ollscoil Campinas, An
Bhrasa’l)
Coimriœ
Tar Žis blianta fada dÕfhaill’ ar an tseand‡la’ocht,
is staidŽar Ž an staidŽar seand‡la’och at‡ ar bun le cœig chŽad bliain a bhfuil
beocht agus dœshl‡in ag gabh‡il leis i gcomhthŽacs na Seand‡la’ochta Domhanda.
N’l aon rŽimse den discipl’n ann a bhfuil bunachar sonra’ n’os ioml‡na’ aige n‡
an tSeand‡la’ocht Stairiœil, agus n’l aon rŽimse eile ann, dar linn, at‡ chomh
polaitiœil sin n— at‡ fite fuaite chomh hoscailte sin le saol na polait’ochta.
Cuireann WAC6 i mBaile çtha Cliath deis iontach ar f‡il dœinn athbhreithniœ a
dhŽanamh ar a cuid dul chun cinn agus plŽ a dhŽanamh ar na nithe agus modhanna
is m— is c‡s leis.
Tugaimid cuireadh do chomhghleacaithe sraith
seisiœn a eagrœ agus p‡irt a ghlacadh iontu le hiniœchadh a dhŽanamh ar na
ceisteanna is m— a bhaineann le h‡bhar, dar le Seand‡laithe Stairiœla. Ar na
ceisteanna sin, t‡ an coil’neachas agus an
t-iarchoil’neachas; caipitleachas (agus
Ôcaipitleachas deireanachÕ Jameson);
nua-aimsearthacht agus iarnua-aoiseacht; sc‡la’ ‡itiœla agus domhanda
fiosrœch‡in, an domhandœ, aicme agus Žagothroime, am agus teampar‡ltacht,
idirthŽacsœlacht, agus ‡bharachas stairiœil.
Talamh agus Seand‡la’ocht
Alejandro Haber
(Universidad Nacional de Catamarca, Scoil na Seand‡la’ochta)
Martin Wobst (Ollscoil Massachusetts,
Roinn na hAntraipeola’ochta)
Coimriœ
B’onn an tseand‡la’ocht ag brath go m—r ar
choincheapa a bhaineann leis an talamh. Tugtar
le tuiscint i ngach aon arg—int n— iris seand‡la’ochta, nach m—r, go bhfuil
ceangal le talamh ann, agus dŽantar toimhdeana agus cuirtear coincheapa i leith
talœn i bhfeidhm. N’ fhŽadfadh duine caint a dhŽanamh ar l‡ithre‡in
seand‡la’ochta, ar shuirbhŽanna seand‡la’ochta, ar th’rdhreacha seand‡la’ochta,
ar phatrœin lonna’ochta n‡ ar chultœir seand‡la’ochta in Žagmais na dtoimhdeana
sin, ar gn‡ch leo a bheith intuigthe agus faoi cheilt go minic. Cuirtear in iœl
go hoscailte, a bheag n— a mh—r, an ceangal at‡ le talamh in an-chuid teoiric’
seand‡la’ochta agus samhlacha teoirice, agus cleachta’tear an tseand‡la’ocht ar
thalamh, ‡it a mb’tear ag dŽanamh suirbhŽ, ag tochailt, ag tomhas agus ag
t—g‡il de l‡imh nithe a aims’tear ar an talamh. N’ hionann an coincheapœ a
dhŽanann lucht an choil’neachais agus iad siœd a ndearnadh cos ar bolg orthu
maidir leis an gceangal at‡ acu leis an talamh, roimh an gcoil’neachas n‡ ina
dhiaidh, agus is amhlaidh ag lucht na cathrach agus lucht na tuaithe, tiarna’
agus tuath‡naigh, agus ag daoine ar den dream cŽanna iad le linn trŽimhs’
Žagsœla de stair na t’re seo. N’ hionann an caidreamh, n‡ baol air, at‡ idir na
grœpa’ Žagsœla sin agus an mŽid a thugtar le tuiscint dœinn le teoiric’ agus
cleachtais seand‡la’ochta. Dar le roinnt gur neach cumhachtach d’lis ’ an
talamh, rud a fh‡gann go bhfuil t‡bhacht nach beag leis an gceangal at‡ acu
lŽi. Is minic a bh’onn ceist na talœn ina ceist l‡rnach ag teoiric’ mhuintir
Bhundœchasach agus daoine eile, murab ionann agus coincheap sheilbh na talœn.
Go minic, is Ž an rud is m— a bh’onn i gceist le gluaiseachta’ s—isialta agus
polait’ochta dreamanna Bundœchasacha agus/n— tuath‡nach n‡ talamh a mha’omh. Is
iondœil go mb’onn t‡bhacht thar na bearta ag baint le tailte faoi leith i dtaca
le fŽiniœlacht mhuintir Bhundœchasach/fŽiniœlacht pobal tr’ chŽile.
Beidh an siomp—isiam seo ina chabhair againn na
dioscœrsa’ Žagsœla at‡ ann maidir le ceangal an duine le talamh i rŽimse na
seand‡la’ochta a thabhairt chun solais agus a scrœdœ go gŽar. DŽanfar amhlaidh
maidir le hŽagsœlacht agus saibhreas an cheangail sin, mar aon leis na beala’
ar nearta’odh ceangal den uile chine‡l leis an talamh n— ar baineadh de tr’d an
tseand‡la’ocht, agus na dioscœrsa’ a dÕeascair as an mŽid sin. Faoin tŽama seo, moltar do rannph‡irtithe
siomp—isiama’ a chur ar bun, seisiœin straitŽise le haghaidh idirghn’omha’ochta’
amach anseo a eagrœ, ruda’ a phlŽ ar aon bhord, ceardlanna a chur ar bun,
p‡ipŽir fritharg—na a ullmhœ, n— anail’s chriticiœil a dhŽanamh ar chleachtas
seand‡laithe go dt’ seo. T‡thar ag sœil go bplŽifear na topaic’ seo a leanas:
Coincheapa
cultœrtha faoin talamh agus a gcomhartha’ocht ‡bharthach.
òinŽireacht
talœn: stair
an choincheapa, agus na tuiscint’ Žagsœla a bhain leis i gcomhthŽacsanna
rŽamhchoil’neacha, coil’neacha, agus iarchoil’neacha.
Teoiric
agus modh seand‡la’ochta i leith na Talœn agus an tionchar at‡ acu ar dhaonra’
sliochtacha.
Cleachtais
seand‡la’ochta ar thalamh.
Meafair
seand‡la’ochta faoin talamh.
òs‡id
na talœn san am a caitheadh ina acmhainn sa l‡ at‡ inniu ann.
An
tSeand‡la’ocht ag freastal ar shochaithe gabh‡la’.
An
t’rdhreach a dh’choil’niœ. Taighde seand‡la’ochta a rinneadh le cur i gcoinne
coil’neachais, coil’neachais inmhe‡naigh, agus athchoil’neachais in aimsir
theoiric an iarchoil’neachais.
CŽn
f‡th gurb Ž an focal Ôt’rdhreachÕ dordfhocal na haoise seo?
I dtreo
Žagsœlachta, athrœ agus ilghnŽitheachta i rŽimse staidŽar na talœn.
Seand‡la’ocht
a bhaineann le hœs‡id ’sealdŽine na talœn.
Ag Maireacht‡il i nDomhain Oile‡nda
Paul Rainbird (Ollscoil
na Breataine Bige, Roinn na Seand‡la’ochta agus na hAntraipeola’ochta)
Bernard Knapp (Ollscoil
Ghlaschœ, Roinn na Seand‡la’ochta)
Ian Lilley
(Ollscoil Queensland, Aonad Oile‡nach Bundœchasach agus Caolas Torres Strait)
Aidan O'Sullivan (An
Col‡iste Ollscoile, Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Coimriœ
Is ioma’ cine‡l duine a chuir suim neamhghn‡ch in
oile‡in; fil’, eala’ont—ir’ agus scr’bhneoir’ ina measc. Chuir oile‡in daoine
ag taibhreamh ar shochaithe œt—ipeacha agus ag athshamhlœ n‡isiœn mar a bh’
– faoi mar a tharla nuair a th‡inig lucht na
n-impireachta’ ar oile‡in nua agus a ghac ceannas orthu. Is d’ol spŽise
iad ag eolaithe freisin, a dhŽanann taiscŽaladh ar shaintrŽithe a gcuid fauna
agus flora. N’ haon iontas Ž, mar sin, go bhfuil f‡s agus borradh faoi rŽimse
na seand‡la’ochta oile‡in mar fhodhiscipl’n nu‡lach spreagœil de chuid na
seand‡la’ochta. în uair go bhfuil fianaise ‡ sol‡thar acu le blianta fada mar
gheall ar Žabhl—id Dharwineach agus samhlacha bithgheografacha, n’ haon iontas
go raibh seand‡laithe eola’ocha meallta i dtreo staidŽar na n-oile‡n. Is
amhlaidh at‡ oile‡in ina n-œdar m—r spŽise antraipeola’och freisin. TŽann sŽ
sin siar go dt’ na turais taiscŽala’ochta chuig Caolas Torres agus Oile‡n na
dTrobiand, gan ach pŽire a lua, i ndeireadh an naoœ haois dŽag agus tœs an
fichiœ haois. Rud eile a mheall seand‡laithe i dtreo na n-oile‡n n‡ modhanna
antraipeola’ocha agus modhanna eile s—isialta. DŽanann seand‡laithe oile‡in
iniœchadh ar cheisteanna d‡la dearcadh daoine i leith oile‡n, t’rdhreacha agus
uisc’ m‡guaird agus an œs‡id a bhaintear astu; r—l na n-oile‡n mar ‡iteanna
teorannaithe i gcomhthŽacs sainfhŽiniœlachta’ s—isialta a chothœ, agus an
ceangal at‡ bunaithe ag daoine laistigh dÕoile‡in - agus idir oile‡in - le
pobail eile lasmuigh d’obh. Go dt’ le dŽana’, dÕfhŽachta’ ar oile‡in amhail is
gur 'saotharlanna' ‡isiœla iargœlta a bh’ iontu, a bh’ ann ar mhaithe le
staidŽar a dhŽanamh ar athrœ na socha’ le himeacht aimsire, ach lŽir’onn
staidŽar a rinneadh le deireanas go bhfuil bŽim ‡ cur anois ar an gceangal a
bh’onn ag oile‡naigh le pobail eile ar an taobh amuigh, rud a fh‡gann go bhfuil
suim ‡ cothœ i dt’rdhreacha na n-oile‡n. T‡ ceantair oile‡nda go leor ann a
bhfuil suim ag seand‡laithe iontu. Is iad an tAigŽan agus an Mhe‡nmhuir is m—,
is d—cha, a bhfuil taighde agus foilsiœ dŽanta orthu maidir leis an gcur chuige
seand‡la’ochta is ceart a ghlacadh i dtaobh oile‡n. An Mhuir Chairib, Oile‡in
an Atlantaigh thuaidh (lena n-‡ir’tear an Bhreatain agus ƒire), oile‡in na
hçise Thoir Theas, an AigŽin Indiaigh, agus oile‡in Chr’ocha Mheirice‡, go
h‡irithe iad sin ar ch—sta thiar agus iarthuaisceart Mheirice‡ Thuaidh, mar aon
le cuid mhaith oile‡n eile taobh amuigh de na rŽigiœin sin, t‡ siad seo ar fad
ar cheantair ina bhfuil taighde faoi l‡nseol i l‡thair na huaire chomh maith
cŽanna. Mar sin, dŽanfar taighde seand‡la’ochta at‡ ‡ dhŽanamh in oile‡in ar
fud an domhain a thabhairt le chŽile faoin tŽama seo, de rŽir mar a thiocfaidh
tortha’ amach. T‡ idir dhearcadh dearfach agus dearcadh diœltach i leith
oile‡n. An bhfuil siad sriantach n— forleitheadach; an constaic ’ an fharraige
n— an droichead cumars‡ide ’? An bhfuil difr’ocht/ar cheart go mbeadh difr’ocht
idir seand‡la’ocht oile‡in agus seand‡la’ocht ch—sta? An g‡ go mbeadh
fodhiscipl’n ann in aon chor? Sa
tŽama seo, molaimid do dhaoine seisiœin a eagrœ, mar a bplŽifear ceisteanna d‡
leithŽid. Ba mhian linn tŽama’ a mholadh at‡ rŽigiœnach, ach, ar a shon sin, ba
mhaith linn molta’ a chloiste‡il a bhfuil malairt dearcaidh ag gabh‡il leo
maidir le beatha na ndaoine at‡ ag cur fœthu ar oile‡in. Tuigimid, leis, nach
g‡ gur saol an ama at‡ caite, agus Ž sin amh‡in, a phlŽif’ i seisiœin agus i
bp‡ipŽir. Mar shampla, bÕfhiœ taighde a dhŽanamh ar na bagairt’ agus na
deiseanna at‡ ann do n‡isiœin ar oile‡in bheaga iad i nd‡il le bainist’ocht
oidhreachta, agus go h‡irithe i nd‡il le ceisteanna a bhaineann leis an athrœ
aer‡ide agus athruithe eile timpeallachta. Rud eile de, samhla’tear an focal
'oile‡n' anois le hoile‡nachas, comhfhŽiniœlachta’, iargœltacht agus le
domhn‡in, agus ba mhaith linn seisiœin agus p‡ipŽir, mar a ndŽanfa’ plŽ agus
c’oradh ar an gceist seo i rŽimse na seand‡la’ochta.
Seand‡la’ocht Mhuir’ agus Faoi Uisce
Chris Underwood
(Instituto Nacional de Antropolog’a y Pensamiento Latinoamericano)
Connie Kelleher (An Roinn
Comhshaoil, Oidhreachta agus Rialtais çitiœil)
Matthew Russell (Seirbh’s P‡irceanna
N‡isiœnta, Ionad Acmhainn’ B‡ite)
Coimriœ
Nuair a smaoin’mid ar shu’omh t’reola’och na
hƒireann amach — mh—r-roinn na hEorpa agus ar na traidisiœin l‡idre muir’ at‡
aici, is tr‡thœil go bhfuil tŽama ag WAC-6 a chlœda’onn gach gnŽ a bhaineann
leis an bhfarraige agus na huiscebheala’ int’re, agus na teicneola’ochtai a
chuir ar chumas an duine dul ar imirce agus lonnœ ar fud an domhain.
T‡ rŽimse leathan dÕ‡bhair shuime laistigh den
tseand‡la’ocht mhuir’. çir’tear ar na h‡bhair sin daoine a bheith ina gc—na’ ar
th’rdhreacha c—sta at‡ b‡ite anois agus œs‡id na farraige agus na
n-uiscebheala’ int’re, mar gurbh iadsan go minic a spreag bunœ agus fairsingiœ
lonna’ochta’. Chuir forbairt iompar uisce agus
a chomh‡bhair borradh faoi thionscail riachtanacha na hiascaireachta, an
iompair agus na tr‡d‡la agus, chomh maith cŽanna, th‡inig coinbhleacht agus
consp—id chuig go leor n‡isiœn —n leathnœ sin ar chumhacht uisce.
T‡ an taca’ocht idirn‡isiœnta do spiorad
Choinbhinsiœn chun Oidhreacht Chultœrtha Faoi Uisce a Chosaint UNESCO ag mŽadœ
agus mar sin t‡ sŽ t‡bhachtach go dtiocfadh pobal na seand‡la’ochta faoi uisce
agus muir’ le chŽile chun na dœshl‡in a bheidh roimh an discipl’n sna blianta
amach romhainn a phlŽ agus sampla’ a lŽiriœ tr’ raon leathan plŽph‡ipŽar.
çireofar sa TŽama raon leathan seisiœn, ina measc,
tionscadail a bhaineann le seand‡la’ocht mhuir’, mhara, c—sta agus faoi uisce
agus ceisteanna a bhaineann le modheola’ocht, reachta’ocht, bainistiœ acmhainne
agus seand‡la’ocht phoibl’.
FŽiniœlachta’ ‡ nDamhnœ I: Pearsanœlacht,
polait’ocht agus cur i l‡thair fŽiniœlachta
Joanna BrŸck (An Col‡iste
Ollscoile Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Chris Fowler (Ollscoil Newcastle)
Coimriœ
Is aidhm leis an tŽama sin fŽachaint ar an gcaoi a
n-œs‡ideann daoine i gcomhthŽacsanna cultœrtha Žagsœla an domhan ‡bharach chun
fŽiniœlachta’ s—isialta a th—g‡il, a athrœ agus a ndœshl‡n a thabhairt. DŽanann na
h‡bhair a œs‡idimid agus na beala’ ina n-œs‡idimid iad muid fŽin agus ‡r
n-ionad sa domhan a shainiœ. Chomh maith leis sin, is minic a œs‡idtear air’onna
ruda’ ‡bharacha i dtŽarma’ meafaracha chun cur s’os a dhŽanamh ar ghnŽithe
daoine agus pobail. T‡ an cultœr ‡bharach l‡rnach mar sin chun an duine fŽin
a th—g‡il agus caidreamh s—isialta a chruthœ; ar an gcaoi sin, Žasca’onn sŽ
gafacht sh—isialta agus phraiticiœil leis an saol at‡ thart orainn. B’onn
iarmhairt’ tromchœiseacha ar an bpr—iseas sin, ‡fach. Toisc a
ÔbhuaineÕ is a bhreathna’onn an domhan ‡bharach is minic a œs‡idtear ruda’ go
straitŽiseach chun ÔbuntrŽithÕ grœpa’ s—isialta faoi leith a shainmh’niœ. B’onn
fŽiniœlacht iomlaoideach, d’omuan agus tugtha don chom—rtasacht chomh maith,
‡fach, agus dÕfhŽadfadh an bhr’ a thugtar le ruda’ d’osp—ireacht ghŽar a
tharraingt.
Is ioma’ sin bealach ina n-œs‡idtear an domhan
‡bharach ar mhaithe le fŽiniœlacht a chruthœ — orn‡id’ colainne go leasuithe ar
na scŽalta a ins’tear faoi airnŽis’ oidhreacha, — ailtireacht reiligiœnach go
h’oc—in d‡la Dhealg na Teamhrach a œs‡id chun idŽ-eola’ochta’ n‡isiœnacha a
chruthœ. Go deimhin, is fada na beala’ Žagsœla ina bhfuil
fŽiniœlacht sh—isialta agus chultœrtha neadaithe sa domhan ‡bharach agus ‡ cur
i l‡thair tr’d ‡ fhiosrœ ag seand‡laithe. î chur chuige an chultœir-na staire ag
tœs an fhichiœ haois tr’ na d’osp—ireachta’ leanœnacha maidir le cearta maoin
chultœrtha, t‡ taighde ar an gcaoi a dtarraing’onn daoine an domhan ‡bharach
isteach sa phlŽ ar fhŽiniœlacht f—s ar cheann de na tairbh’ is m— a rinne an
discipl’n sÕagainne do na daonnachta’ agus na heola’ochta’ s—isialta.
Tugtar cuireadh do sheisiœin an gaol idir fŽiniœlachta’
agus ruda’ ‡bharacha a scrœdœ – ar a n-‡ir’tear an cholainn, t’rdhreacha,
ailtireacht, earra’ agus substaint’ n‡dœrtha. DÕfhŽadfadh
seisiœin aghaidh a thabhairt ar r—l ruda’ ‡bharacha i gcruthœ, mar shampla:
FŽiniœlachta’
a bh’onn aitheanta ag gnŽas agus inscne
FŽiniœlachta’
aoisghrœpa’ agus glœine
FŽiniœlachta’
pearsanta
FŽiniœlachta’
fine agus teaghlaigh
FŽiniœlachta’
eitneacha agus cultœrtha
FŽiniœlachta’
agus grœpa’ polaitiœla
FŽiniœlachta’
reiligiœnacha agus spiorad‡lta
FŽiniœlachta’
daonna (vis ˆ vis neacha neamhdhaonna, etc.)
Faoin tŽama seo, fŽadfar an chaoi a ndearnadh
‡bharach fŽiniœlachta’ tr’ chleachtais agus imeachta’ sonracha, agus an r—l a
bh’ ag cultœr ‡bharach i gcothabh‡il agus in athrœ fŽiniœlachta’ thar am a
scrœdœ. FŽadfar
staidŽir a bhaineann le haon trŽimhse den stair go dt’ an l‡ inniu fŽin agus in
aon chuid den domhan a chur san ‡ireamh ag seisiœin agus ba ch—ir iad a chur i
l‡thair i gcomhthŽacs tŽamach compar‡ideach.
FŽiniœlachta’ ‡ nDamhnœ II: çbhair,
teicn’c’, cleachtas
Joanna BrŸck (An
Col‡iste Ollscoile, Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Chris Fowler (Ollscoil Newcastle)
Coimriœ
Is aidhm leis an tŽama sin fŽachaint ar an gcaoi a
n-œs‡ideann daoine i gcomhthŽacsanna cultœrtha Žagsœla an domhan ‡bharach chun
fŽiniœlachta’ s—isialta a th—g‡il, a athrœ agus a ndœshl‡n a thabhairt. DŽanann na
h‡bhair a œs‡idimid agus na beala’ ina n-œs‡idimid iad muid fŽin agus ‡r
n-ionad sa domhan a shainiœ. Chomh maith leis sin, is minic a œs‡idtear air’onna
ruda’ ‡bharacha i dtŽarma’ meafaracha chun cur s’os a dhŽanamh ar ghnŽithe
daoine agus pobail. T‡ an cultœr ‡bharach l‡rnach mar sin chun an duine fŽin
a th—g‡il agus caidreamh s—isialta a chruthœ; ar an gcaoi sin, Žasca’onn sŽ
gafacht sh—isialta agus phraiticiœil leis an saol at‡ thart orainn. B’onn
iarmhairt’ tromchœiseacha ar an bpr—iseas sin, ‡fach. Toisc a
ÔbhuaineÕ is a bhreathna’onn an domhan ‡bharach is minic a œs‡idtear ruda’ go
straitŽiseach chun ÔbuntrŽithÕ grœpa’ s—isialta faoi leith a shainmh’niœ. B’onn
fŽiniœlacht iomlaoideach, d’omuan agus tugtha don chom—rtasacht chomh maith,
‡fach, agus dÕfhŽadfadh an bhr’ a thugtar le ruda’ d’osp—ireacht ghŽar a
tharraingt.
Is ioma’ sin bealach ina n-œs‡idtear an domhan
‡bharach ar mhaithe le fŽiniœlacht a chruthœ — orn‡id’ colainne go leasuithe ar
na scŽalta a ins’tear faoi airnŽis’ oidhreacha, — ailtireacht reiligiœnach go
h’oc—in d‡la Dhealg na Teamhrach a œs‡id chun idŽ-eola’ochta’ n‡isiœnacha a
chruthœ. Go deimhin, is fada na beala’ Žagsœla ina bhfuil
fŽiniœlacht sh—isialta agus chultœrtha neadaithe sa domhan ‡bharach agus ‡ cur
i l‡thair tr’d ‡ fhiosrœ ag seand‡laithe. î chur chuige an chultœir-na staire ag
tœs an fhichiœ haois tr’ na d’osp—ireachta’ leanœnacha maidir le cearta maoin
chultœrtha, t‡ taighde ar an gcaoi a dtarraing’onn daoine an domhan ‡bharach
isteach sa phlŽ ar fhŽiniœlacht f—s ar cheann de na tairbh’ is m— a rinne an
discipl’n sÕagainne do na daonnachta’ agus na heola’ochta’ s—isialta.
Tugtar cuireadh do sheisiœin an gaol idir
fŽiniœlachta’ agus ruda’ ‡bharacha a scrœdœ – ar a n-‡ir’tear an
cholainn, t’rdhreacha, ailtireacht, earra’ agus substaint’ n‡dœrtha. DÕfhŽadfadh
seisiœin aghaidh a thabhairt ar r—l ruda’ ‡bharacha i gcruthœ, mar shampla:
FŽiniœlachta’
a bh’onn aitheanta ag gnŽas agus inscne
FŽiniœlachta’
aoisghrœpa’ agus glœine
FŽiniœlachta’
pearsanta
FŽiniœlachta’
fine agus teaghlaigh
FŽiniœlachta’
eitneacha agus cultœrtha
FŽiniœlachta’
agus grœpa’ polaitiœla
FŽiniœlachta’
reiligiœnacha agus spiorad‡lta
FŽiniœlachta’
daonna (vis ˆ vis neacha neamhdhaonna, etc.)
Faoin tŽama seo, fŽadfar an chaoi a ndearnadh
‡bharach fŽiniœlachta’ tr’ chleachtais agus imeachta’ sonracha, agus an r—l a
bh’ ag cultœr ‡bharach i gcothabh‡il agus in athrœ fŽiniœlachta’ thar am a
scrœdœ. FŽadfar
staidŽir a bhaineann le haon trŽimhse den stair go dt’ an l‡ inniu fŽin agus in
aon chuid den domhan a chur san ‡ireamh ag seisiœin agus ba ch—ir iad a chur i
l‡thair i gcomhthŽacs tŽamach compar‡ideach.
Cuimhne, Seand‡la’ocht, agus Traidisiœin BhŽil
Tim Denham (Ollscoil
Monash)
Eleanor Casella
(Ollscoil Mhanchain, Scoil na nEala’on, na Staire, agus na gCultœr)
Coimriœ
Is ‡bhar bisiœil fiosrœch‡in ’ an chuimhne i
ndiscipl’n’ go leor, ar a n-‡ir’tear seand‡la’ocht, rud a fh‡gann
lŽirmheast—ir’ ag caint ar Ôthionscal' n— ar ÔborradhÕ cuimhne. Ba leis an
duine aonair cuimhne tr‡th, ach anois t‡ tr‡cht ar chuimhne sh—isialta n—
choiteann, a gceaptar r—l l‡rnach a bheith aici maidir le comhfhiosacht
stairiœil agus fŽiniœlachta’ grœpa’ a chruthœ. T‡ an-t—ir
acusan at‡ m’sh‡sta le teoiric an chianfhiosrœch‡in stairiœil oibiachtœil ar an
mbŽim a chuirtear ar roghnœ gn’omhach agus t—g‡il cuimhne san am i l‡thair. Bhain go leor
den taighde le hacmhainn na cuimhne œdar‡s na hinsinte m—ire a dh’chobhsœ agus
beala’ ceannasacha leis an stair a thuiscint a chur tr’na chŽile. Sa
tseand‡la’ocht, bh’ na forbairt’ sin suntasach i gcomhthŽacsanna
iarchoil’neacha agus sa tseand‡la’ocht dhœchasach. Ach t‡
treochta’ d‡ rŽir san Eoraip, ‡it a mbreathna’tear ar an stair bhŽil agus an
chuimhne sh—isialta mar bheala’ chun rochtain a fh‡il ar an gcultœr dœchasach
agus tuiscint’ ’ochtar‡nacha ar an am at‡ thart.
PlŽifidh an tŽama seo an gaol idir cuimhne,
traidisiœn bŽil agus seand‡la’ocht. Ceist’onn sŽ coincheapa na cuimhne agus na staire
bŽil, agus plŽann sŽ a ngaol le foins’ scr’ofa agus m—r-insint’ stairiœla. PlŽifidh
seisiœin raon ceisteanna:
CŽn
chaoi ar ch—ir dœinn breathnœ ar an traidisiœn bŽil agus an chuimhne
sh—isialta? Nuair a
aithn’mid a shuntasa’ agus at‡ siad, cŽn chaoi a seachn—imid iad a oibiachtœ
agus a r—m‡nsa’ocht?
An
bhfuil dŽscaradh f—s idir stair bhŽil/cuimhne sh—isialta agus stair agus m‡ t‡
cŽn tionchar at‡ aige ar ‡r dtuiscint’ ar an am at‡ caite? CŽn chaoi a
ndŽile‡lfaimid leis an trasnœ idir stair scr’ofa agus cuimhne bhŽil?
CŽ
chomh fada agus a bh’onn cuimhne sh—isialta d’chosœil, suite agus ilroinnte
agus cŽn chaoi a dtagann insint’ eile chun cinn agus a maireann siad? An bhfŽadfadh
staidŽar na cuimhne agus na dtraidisiœn bŽil cur le hilghuthachas agus cŽn
chaoi a bhfŽadfadh sŽ dœshl‡n na ndioscœrsa’ coil’neacha ceannais agus fiœ
amh‡in dioscœrsa’ iarchoil’neacha a thabhairt?
CŽn r—l
a bh’onn ag iarsma’ seand‡la’ochta maidir le stair bhŽil agus cuimhne
sh—isialta a th‡irgeadh? CŽard iad Òfrapa’ eile na cuimhne" -
tŽacsanna, ’omh‡nna, miotais, agus ‡iteanna?
CŽn
chaoi a mb’onn baint ag traidisiœin bhŽil agus cuimhne sh—isialta le m—rtas
‡ite a chruthœ?
CŽard iad na pr—isis a bh’onn i gceist le damhnœ na cuimhne?
CŽn
mŽid tionchair a bh’ ag an aird ar an traidisiœn bŽil ar fhiosrœch‡n seand‡la’ochta agus
cŽn r—l a bh’onn ag an gcuimhne sa discipl’n agus i stair dhiscipl’neach a
chumadh?
Ar
deireadh, cŽard iad na himpleachta’ maidir leis an gcaoi a ndŽantar an
tseand‡la’ocht a chleachtadh, an stair a chur i l‡thair agus ‡iteanna
oidhreachta a bhainistiœ?
T‡ sc—ip sa tŽama don domhan uile. F‡ilt’mid roimh
‡bhair ar thopaic’ Žagsœla, ar a n-‡ir’tear:
seand‡la’ocht
dhœchasach agus traidisiœn bŽil; eitnisheand‡la’ocht agus traidisiœn bŽil;
misin
agus scŽalta misin; traidisiœn bŽil an lucht oibre agus cuimhne sh—isialta na
hoibre;
seand‡la’ocht
l‡ithreacha cogaidh agus traidisiœn bŽil;
r—l an
traidisiœin bhŽil agus na cuimhne i bpobail inimirceacha agus diasp—ra;
traidisiœn
bŽil agus cuimhne laistigh de dhiscipl’n na seand‡la’ochta.
Imirce agus Gluaiseacht
Luiz
Oosterbeek (Instituto Politecnico de
Tomar)
Thomas Kador
(An Col‡iste Ollscoile, Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Tadhg O'Keeffe
(An Col‡iste Ollscoile, Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Susanne Hakenbeck
(Ollscoil Cambridge, Institute McDonald um Thaighde Seand‡la’ochta)
Coimriœ
Is rud l‡rnach Ž an ghluaiseacht don
chine daonna agus mar sin, baineann sŽ go m—r len‡r saol laethœil. N’ fhŽadfa’ an saol
a shamhlœ gan an ghluaiseacht, n’ mhairfimis ar nd—igh. Tagann gluaiseacht i
gceist ar go leor sc‡la’ difriœla, ‡fach, idir sc‡la’ sealadacha agus sc‡la’
sp‡sœla; —n gcomaitŽireacht laethœil go dt’ an turas fadachair agus —n tsiœl—id
bheag aonair go dt’ an ollimirce. CŽ go raibh scŽalta imirce
l‡rnach le fada i m’nithe ar athrœ s—isialta ar go leor traidisiœin
seand‡la’ochta ar fud na cruinne agus gurb iad is cœis le d’osp—ireacht
chorraithe go minic, dealra’onn sŽ nach bhfuair gluaiseacht ’ fŽin m—r‡n aird
fhollasach seand‡la’ochta. T‡ sŽ seo ann in ainneoin
nach fŽidir le himirce a bheith ann gan gluaiseacht shuntasach daoine.
Chuir teacht chun cinn anail’s’
nua-aimseartha eola’ochta sa tseand‡la’ocht gnŽithe œra len‡r dtuiscint ar na
pr—isis a bh’onn i gceist i ngluaiseachta’ daoine a chuaigh romhainn, agus t‡
fŽidearthacht nua tugtha dœinn chun iad a fhiosrœ. Mar shampla,
chabhraigh staidŽar ar DNA miteacoindreach agus ar Y-chr—mas—im go ndŽanfa’
scŽalta imirce m—rsc‡la, a raibh t—ir orthu, a th‡irgeadh, go h‡irithe mar go
mbaineann na tacair sonra’ go d’reach le daonra’ sa l‡ at‡ inniu ann. Ar an taobh eile,
tagann creatanail’s iseat—ip sheasmhach – go h‡irithe ar strointiam agus
ar luaidhe – f—cas a bheith ar na turais a dhŽanann daoine ‡irithe le
linn a saolrŽ agus œs‡idtear ’ chun ciall a bhaint as patrœin ph—sta agus
imirce a dÕfhŽadfadh a bheadh ann. Mar sin, thug cur chuige mar sin spreagradh nua chun athscrœdœ a dhŽanamh
ar fhianaise ar ghluaiseacht agus ar imirce a tharla roimhe seo ag gach
leibhŽal agus sc‡la.
Tabharfaidh an tŽama seo seisiœin le
chŽile a dh’r’onn ar ghnŽithe Žagsœla den ghluaiseacht — thaobh
peirspict’ochta’ mionsc‡la turais aonair go dt’ timthriallta gluaiseachta
sŽasœracha agus imirc’ ina bhfuil f—cas leathan t’reola’och. Leagfaidh na seisiœin bŽim ar mhŽid croineola’och staidŽir na gluaiseachta
agus na himirce maidir le seand‡la’ocht agus antraipeola’ocht nua-aimseartha,
ina ndŽanfar breithniœ ar imirc’ na homainide is luaithe ar fud na hAfraice
agus isteach go dt’ an Eor‡ise mar aon le peirspict’ochta’ stairiœla agus
comhaimseartha ar ghluaiseachta’ agus imirc’ mionsc‡la araon. Tr’d na h‡bhair agus
an cur chuige do-‡irithe seo a thabhairt le chŽile faoi aon tŽama amh‡in,
d’reoimid aird ar an dlœthnasc idir na gnŽithe agus sc‡la’ Žagsœla gluaiseachta
agus imirce nach ndearnadh fiosrœ ioml‡n orthu go dt’ seo.
Ag Gluaiseacht Taobh Amuigh den
BhŽile: Eacnama’ocht agus Polait’ocht na
For‡iste Pobail
Jill
Jensen (Oifig Bainist’ochta Talœn, Nevada,
Oifig Saothair Allamuigh Elko)
William
"Bill" Fawcett (Oifig Bainist’ochta Talœn, Nevada, Oifig
Saothair Allamuigh Elko)
Alejandra
Korstanje (Ollscoil N‡isiœnta Tucum‡n)
Coimriœ
Baineann for‡iste pobail leis an domhan
m—r agus le stair an duine. CŽ go ndealr—dh sŽ go
bhfuil claonadh cothaithe leis an toradh l‡ithreach inbhraite ar imeachta’
for‡iste, b’onn costais agus tairbh’ m—ra s—isialta, polait’ochta,
eacnama’ochta agus pearsanta le rannph‡irteachas den s—rt sin. Mar aon leis sin, t‡ r—il th‡bhachtacha in imeachta’ for‡iste pobail i bhfoirmiœ,
i gcothabh‡il agus i ndŽile‡il le fŽiniœlachta’ s—isialta agus pearsanta. Tugtar dœshl‡n do rialacha s—isialta maidir le roinnt lucht saothair de
rŽir gnŽis, inscne, agus aoise agus dŽantar iad a athmh’niœ i gcomhthŽacs
imeachta’ for‡iste pobail. D’r’onn p‡irtithe lasmuigh/ionsaitheacha ar imeachta’ den s—rt sin go minic
chun dœshaothrœ/sealbhœ a dhŽanamh.
Tugann an tŽama seo peirspict’ocht
dhomhanda seand‡la’ochta do na fadhbanna a tharla’onn de bharr for‡iste pobail. Leagtar bŽim sa tŽama ar phobaldachas ina mb’onn bia i gceist, mar sin,
cuirtear s’os go leathan ar Òfor‡isteÓ anseo agus ‡ir’tear cleachtais ag
sochaithe fiaga’-cnuasaitheora, gairneora, talmha’, agus tionsclaithe. Is Ž an aidhm at‡ againn an tŽama a struchtœrœ chun go n-Žireodh le gach
seisiœn creat a chur le chŽile chun tuiscint a bheith againn ar fheinimŽan an
fhor‡iste pobail. DÕfhŽadfadh na nithe seo a leanas a bheith
sna seisiœin bheartaithe: 1) Pobaldachas, Iarracht
Grœpa, agus Fiontair Teaghlaigh: Impleachta’ sainmh’nithe agus
an difr’ocht a aithint maidir leis an taifead seand‡la’ochta, 2) ƒagsœlachta’ i
bhFor‡iste Pobail, 3) R—l çiseanna agus Teicneola’ochta’, 4) Spreagtha’ agus
Iarmhairt’ Rannph‡irteachais, agus 5) Peirspict’ochta’ Dœchasacha ar Th‡tal
Seand‡la’ochta.
Ag brath ar leasanna agus cumais na
rannph‡irtithe, ‡ir’tear l‡ithreoireachta’ traidisiœnta, p—staeir,
d’osp—ireachta’ painŽil, d’osp—ireachta’ grœpa’ bunaithe ar chur i l‡thair
leictreonach p‡ipŽar, n— measc‡n de na form‡id’ sin.
Tabhair cuairt ar an l‡ithre‡n grŽas‡in
tŽama >>
çr bPl‡inŽad ag Athrœ: Timpeallachta’
Daonna an Lae InnŽ i gComhthŽacsanna an Lae Inniu
Purity
Kiura (Mœsaeim N‡isiœnta na CŽinia)
Matthew Davies
(Ollscoil Oxford, Col‡iste St Hugh)
Freda Nkirote
(Mœsaeim N‡isiœnta na CŽinia)
Coimriœ
T—gann an tŽama seo, mar phointe
tosaigh, coincheap leathan de 'timpeallachta’ daonnaÕ, a bhfuil gnŽithe
fisiciœla ('n‡dœrtha' agus 't—gtha' araon) agus gnŽithe cogna’ocha
(s—isialta/cultœrtha) mar chuid d—. T‡ sŽ mar aidhm aige,
fiosrœ conas a chuaigh daoine roimhe seo i ngleic leis na timpeallachta’ seo
agus conas a mhœnlaigh siad iad agus, ina dhiaidh sin, conas is fŽidir staidŽar
seand‡la’ochta ar thimpeallachta’ daonna roimhe seo cur len‡r dtuiscint maidir
le hœs‡id talœn sa l‡ at‡ inniu ann agus le bainist’ocht comhshaoil. Go sonrach, t‡ sŽ mar aidhm aige aghaidh a thabhairt ar an r—l a
dÕfhŽadfadh a bheith ag seand‡la’ocht chun tuiscint a chur ar f‡il dœinn i
nd‡il le ceisteanna comhaimseartha ar dh’ghr‡dœ comhshaoil, ar choinbhleacht
maidir le talamh agus acmhainn’, agus ar scŽimeanna Žifeachtœla bainist’ochta
talœn. T‡
sŽ mar aidhm aige plŽ a spreagadh ar na pr’omhthŽama’ cosœil le ÔcaomhnœÕ agus
ÔinbhuanaitheachtÕ comhshaoil agus rachfar i ngleic le ceisteanna a bhaineann
le hathrœ aer‡ide agus tŽamh domhanda. Ina theannta sin, t‡ sŽ mar aidhm ag an
tŽama seo, caint a spreagadh le discipl’n’ gaolmhara cosœil le t’reola’ocht
fhisiceach, t’reola’ocht stairiœil, antraipeola’ocht agus eitneastair agus chun
coincheapa cosœil le ÔhŽiceola’ocht stairiœilÕ agus Ôstair t’rdhreachaÕ a phlŽ.
Spreagtar raon p‡ipŽir theoiriciœla
agus p‡ipŽir bunaithe ar thaighde. Go sonrach, p‡ipŽir a
dh’r’onn ar r—l na seand‡la’ochta a shainiœ chun idirghn’omha’ochta’ idir
daoine agus an comhshaol a thuiscint agus fŽachfar go fabhrach ar chomhth‡thœ
teoiriciœil agus praiticiœil foins’ Žagsœla sonra’. Chomh
maith leis sin, teasta’onn p‡ipŽir a thugann aghaidh ar cheisteanna ar
fhreagracht mhor‡lta agus sh—isialta seand‡laithe, mar shampla, bunœs a
thabhairt dÕŽilimh talœn n— iad a bhrŽagnœ, n— d’ghr‡dœ talœn antrapaigineach a
mheas. Ina theannta sin, dŽanaimid c‡s-staidŽir
seand‡la’ochta agus bunph’osa’ taighde a spreagadh a mb’onn mar aidhm acu
idirghn’omha’ochta’ daonna-comhshaoil roimhe seo a athchruthœ agus ansin, na
sonra’ sin a chur i gcompar‡id le himn’ comhshaoil an lae inniu.
CŽ go n-amharcann discipl’n’ cosœil le
hŽiceola’ocht chultœrtha agus Žiceola’ocht Žabhl—ideach ar idirghn’omha’ochta’
daonna-comhshaoil i dtŽarma’ feidhmiœlacha agus oiriœnaithe, aithn’onn an tŽama
go bhfuil g‡ rŽala’och ann peirspict’ocht n’os daonna’che a thabhairt isteach
do staidŽir mar sin. Mar sin, spreagaimid p‡ipŽir a
fhiosra’onn n‡dœr idirghn’omha’ochta’ daonna-comhshaoil agus a lŽir’onn na
pr—isis sh—isialta/chultœrtha ina gcrutha’onn daoine a gcomhshaol tr’ sp‡sanna
agus ‡iteanna a rangœ, a chatag—iriœ, a th—g‡il, a l‡imhsiœ agus tr’ luach a
chur orthu. Spreagtar idir ph‡ipŽir theoiriciœla agus
phraiticiœla a dhŽanann breithniœ ar cheisteanna san am a caitheadh agus
ceisteanna l‡ithreacha cosœil le c—rais tionacht talœn, œinŽireacht
talœn/oidhreachta, bainist’ocht raoin, coinbhleachta’ talœn sa l‡ at‡ inniu ann. Ina theannta sin, caithfear sœil go fabhrach ar ph‡ipŽir ina mbeidh
breithniœ ar th’rdhreacha deasghn‡cha agus searmanacha san am a caitheadh agus
an tionchar a bh’ acu ar chleachtais/Žilimh œs‡ide talœn san am at‡ thart agus
sa l‡ at‡ inniu ann.
Daoine an Lae InnŽ, Duine an Lae
Inniu: Cion Bithsheand‡la’ochta i
gComhthŽacs Domhanda
Pamela
Geller (Ollscoil Pennsylvania, Mœsaem
Seand‡la’ochta & Antraipeola’ochta)
Alan Morris
(Ollscoil Cape Town, Roinn na Bitheola’ochta Daonna)
Patrick Randolph-Quinney
(Ollscoil Dundee, An tAonad Anatama’ochta agus Antraipeola’ocht Fh—irŽinseach)
Coimriœ
B’onn tionchar ag taith’ saoil an duine
ar chn‡mharlach an duine i dtŽarma’ f‡is agus forbartha, cothœ, patrœin
gn’omha’ochta, stair ghalair agus strus sl‡inte agus iad seach-churtha in
aghaidh Žifeachta’ oidhreacht teaghlaigh agus sinsearacht. î
thaobh na bithsheand‡la’ochta de, is duine uathœil gach duine, ach is fŽidir le
sonra’ grœpa’ daoine go leor eolais a chur ar f‡il faoi dhaonra’ ioml‡na san am
a chuaigh thart, chomh maith le creat a chur ar f‡il maidir le staidŽar daoine
agus grœpa’ sa l‡ at‡ inniu ann.
Cuireann machnamh criticiœil i gcuimhne
dœinn go spreagtar, go hoscailte n— go neamh-chomhfhiosach, smaointe cin’ocha,
eitneal‡rnacha, agus gnŽasa’ocha i staidŽar tais’ daoine go stairiœil. D‡ rŽir sin, dœis’onn ag—id’ le dŽana’ — phobail sliochtaigh agus —
scol‡ir’ b‡œla go bhfuil aistriœ idŽ-eola’och agus/n— dl’thiœil— arb iad
Vermillion Accord WAC, NAGPRA na St‡t Aontaithe, ATSIHPA na hAstr‡ile, agus
Grœpa Oibre Shasana ar Thais’ Daoine na tortha’ is t‡bhachta’. Ina ainneoin sin, is ceist chonsp—ideach f—s anail’s’ ar thais’ daoine, mar
go mbraitear gur caint dhiceat—mach agus chontr‡rtha amh‡in at‡ ann.
Is fŽidir le staidŽar ar thais’ daoine
solas a chaitheamh ar ghnŽithe t‡bhachtacha de stair saoil daoine agus daonra,
stair nach fŽidir a fh‡il — fhoins’ eile. Ach, cŽn t‡bhacht
at‡ le heolas a fhaigheann bithsheand‡laithe lasmuigh d‡r dtimpeallacht
acadœil? An bhfuil baint n— œs‡id dh’reach ag an eolas
sin sa l‡ at‡ inniu ann? CŽn tairbhe at‡ le heolas a
fhaightear — thais’ daoine, n’ hamh‡in dÕeolaithe, ach do phobail sliochtaigh
chomh maith? CŽn f‡th agus do cŽn duine a ndŽanaimid na
ruda’ a dhŽanaimid? în mbonn sin, tugaimid dœshl‡n d—ibh
siœd a roinneann a gcuid tuairim’ linn smaoineamh go haisfhillteach faoina
gcuid obair bhithsheand‡la’ochta i nd‡il lena baint shochpholaitiœil leis an l‡
at‡ inniœ ann.
Is fŽidir le rannph‡irtithe tabhairt
faoi na ceisteanna sin ar roinnt beala’. Is fŽidir leo
breithniœ a dhŽanamh ar an tionchar at‡ ag a dtaighde daonra a bhaineann le f‡s
agus forbairt, cothœ, patrœin ghn’omha’ochta, galar, agus sl‡inte ar dhiagn—is
leighis n— c—ire‡il ar dhaoine sa l‡ at‡ inniu ann. DÕfhŽadfaid’s
breithniœ a dhŽanamh ar an tionchar a bh’ ag staidŽir ar dhaonra’ roimhe seo ar
dhaoine a aithint i gcomhthŽacsanna f—irŽinseacha n— olltubaiste sa l‡ at‡ inniu
ann.
DÕfhŽadfaid’s fiosrœ conas a chuirtear eolas in iœl don
phobal i gcoitinne. N—, dÕfhŽadfadh rannph‡irtithe
mionlŽiriœ a dhŽanamh ar chomhoibriœ idir taighdeoir’ agus pobail sliochtaigh. Mar gheall gur
cheart go mbeadh baint mh—r ag pobail sliochtaigh maidir le tais’ daonna a
sinsear, cad iad na hathruithe at‡ feicthe againn le deich mbliana anuas i
nd‡il le haisdœichiœ agus taighde eola’ochta? Nuair
a dhŽantar taighde eola’ochta le hionchur sliochtach, cad iad na ceisteanna
taighde a thugann na pobail seo chun cinn? Agus
‡ aithint go bhfuil startha agus taith’ Žagsœil ag pobail sliochtaigh a
mhœnla’onn a gcuid peirspict’ochta’ agus mianta, conas a rachfa’ ar aghaidh le
comhoibriœ amach anseo?
Cuireann WAC6 deis ar leith ar f‡il do
scol‡ir’ as sŽ mh—r-roinn comhoibriœ lena chŽile ar cheisteanna m—ra domhanda. Is Ž bunaidhm an tŽama d’osp—ireacht a thosœ ar staidŽar tais’ daoine agus,
mar aon leis sin, luach na staidŽar sin a lŽiriœ go soilŽir. Chun d’osp—ireacht maidir le staidŽir bithsheand‡la’ochta agus ‡r dtuiscint
faoi a leathnœ, molaimid tuairim’ — rŽigiœin—an Afraic, Oirthear na
hçise, an Astral‡ise—agus grœpa’ a bh’ imeallaithe go stairiœil n— a bh’
faoi ghannionada’ocht i bplŽ roimhe seo. Agus sin ‡ dhŽanamh,
t‡imid ag sœil le plŽ torthœil, taitneamhach faoin gceist an-’ogair seo.
Seisiœin Neamhsple‡cha Shealadacha
An Fhoraois Bh‡ist’ mar dhŽant‡n
Huw
Barton (Ollscoil Leicester)
Victor Paz
(Ollscoil na nOile‡n Filip’neach)
Tim Denham
(Ollscoil Monash)
Jean Kennedy
(Ollscoil N‡isiœnta na hAstr‡ile)
Robin Torrence
(Mœsaem na hAstr‡ile)
Coimriœ
Is Ž cusp—ir an tŽama an cl‡r a
bhaineann le taighde ar stair fhadtŽarmach idirghn’omha’ochta’ daoine-foraois
bh‡ist’, le pr’omhfh—cas ar leorchothaitheacht, a athshocrœ. Is iad na pr’omhthortha’ a bheidh leis an bplŽ (1) lŽiriœ n’os soilŽire a
fh‡il ar cheisteanna t‡bhachtacha reatha chun idirghn’omha’ochta’
daoine-foraois bh‡ist’ a thuiscint; (2) an rud a chaithfidh a bheith ar eolas
againn chun bogadh ar aghaidh; agus (3) cad iad na straitŽis’ agus
modheola’ochta’ taighde is d—cha a thabharfaidh aghaidh ar na ceisteanna
aitheanta agus a thabharfaidh na tortha’ is fearr dœinn amach anseo.
Le roinnt blianta anuas, t‡ taighdeoir’
ag iarraidh rian iompra’ocht an duine a aithint i dt’rdhreacha tr—paiceacha,
idirghn’omha’ochta’ idir pr—isis daoine agus an n‡dœir a shoilŽiriœ agus
‡rsa’ocht ‡it’ochta agus cleachtais Žagsœla bainist’ochta agus talmha’ochta a
chinntiœ. I gcomthŽacsanna Žagsœla, aithn’onn
seand‡laithe agus antraipeolaithe raon tionscnaimh agus freagra’ daonna ar na
fadhbanna a bhaineann le leorchothaitheacht laethœil at‡ san fhoraois
thr—paiceach. T‡ sŽ casta agus deacair teacht ar rŽitigh ar
na fadhbanna sin mar go dteasta’onn trasroinnt smaointe agus modheola’ochta’ —
raon leathan discipl’n’ lena n-‡ir’tear seand‡la’ocht, antraipeola’ocht,
luibheola’ocht, eitnealuibheola’ocht, pailŽigeografa’ocht,
pailŽichl’omeola’ocht, agus gŽineola’ocht. De
bharr go bhfuil raon leathan scol‡ir’ — raon leathan discipl’n’ ar fud an
domhain ag teacht le chŽile, t‡thar ag sœil go mbeidh tionscadail
chomhoibr’ocha taighde agus foinse smaointe nua mar thoradh air. Is ildiscipl’neach Ž ‡r gcur chuige agus f‡ilt’mid roimh iarratais — gach
discipl’n agus gach modheola’ocht chun smaointe as an ngn‡ch a spreagadh
ionainn agus treoracha nua taighde a aithint. Cuirimid
f‡ilte roimh mholta’ nua Seisiœin laistigh den TŽama seo.
Mar chuid den tŽama seo ina
bhfiosra’tear ÔAn Fhoraois Bh‡ist’ mar dhŽant‡nÕ, t‡imid ag sœil go gcuirfear
sraith seisiœn ar Ôcrannad—ireacht/agrafhoraoiseachtÕ, Ôtrasghluaiseacht planda’Õ,
agus Ôsaothrœ aistreachÕ ar siœl, rud a dÕfhŽadfadh leathnœ go seisiœin bhreise
ag brath ar shuim agus ar l’on na ndaoine. N’l an liosta seo
eisiach agus fiosr—imid rŽims’ nua de rŽir suime. Sna seisiœin ‡irithe
seo, ba mhaith linn cur chuige difriœil chur i l‡thair a thriail ina spreagfar
œdair chun a gcuid saothar scr’ofa a scapeadh roimh rŽ (2-5,000 focal). Is Ž an leagan amach a bheidh leis an gcur i l‡thair — bhŽal n‡ p‡ipŽir
ÔseasamhÕ ar feadh 5-10 n—imŽad, ina ndŽantar achoimre ar na pr’omhcheisteanna. Iarrfar ar œdair plŽ a dhŽanamh ar na pr’omhcheisteanna, dar leosan, ina
rŽims’ taighde fŽin, agus d’riœ ar a measann siad a theasta’onn chun cuid d‡
gcusp—ir’ pr‡inneacha taighde a rŽiteach. T‡r Žis na
l‡ithreoireachta’, beidh ceardlann ag an ngrœpa ar na pr’omhcheisteanna a
arda’odh.
Is Ž an aidhm a bheidh ann molta’
nithiœla a dhŽanamh maidir le sainmh’nithe agus coincheapa nua agus na
cine‡lacha taighde is g‡ a dhŽanamh chun na ceisteanna a arda’tear sna p‡ipŽir
a rŽiteach a aithint.
Machnamh ar Sheand‡la’ocht agus ar
Pholait’ocht
Talia
Shay (Ionad Ollscoile Ariel)
Victor Gonz‡lez
Fern‡ndez (Researcher-Instituto Colombiano de Antropolog’a e
Historia)
Coimriœ
Is fada an l‡ — bh’ an eola’ocht
neodrach agus saor — luach‡il. Is lŽir, ‡fach, nuair a
bh’onn p‡irtithe leasmhara Žagsœla ag Žileamh go bhfuil map‡lacha Žagsœla acu
den am a caitheadh, gur beag acu a thŽann thar a dteorainneacha creidimh,
eitneachais, cine, etc. fŽin agus a seasaimh a shonrœ go soilŽir agus go
haonchiallach.
T‡ ceithre aidhm againn leis an tŽama
seo:
Ar dtœs, d’riœ ar ch‡sanna ar fud an domhain inar lŽir go bhfuil dearcadh
claonta i leith na staire, ar a n-‡ir’tear, ach n’ sna h‡iteanna sin amh‡in, an
Me‡noirthear agus Meirice‡ Theas;
Sa dara h‡it, comhthŽacs an dearcaidh chlaonta sin ar an stair agus a chuid
iarmhairt’ (a bh’ tromchœiseach i gceantair d‡la Mheirice‡ Theas) a fhiosrœ,
agus bŽim faoi leith ar ch‡sanna ina raibh tionchar inbhraite aige ar
fhŽiniœlacht na ndaoine, mar shampla, in Iosrael agus i gcr’ocha an òdar‡is
Phalaist’nigh;
Sa tr’œ h‡it, ba mhaith linn plŽ a spreagadh maidir le c—d nua eitice a
fhorbairt sna rŽims’ sin a bhaineann go sonrach leis an gcaidreamh idir daoine
agus a stair a fhiosrœ;
Ar deireadh, sintŽis a chur ar f‡il a bheadh bunaithe ar chompar‡id
thraschultœrtha ar na ceisteanna thuas, ar fud na gcodanna Žagsœla den domhan a
plŽadh i seisiœin an tŽama.
îs rud Ž gurb Ž aidhm an tŽama seo eolas a chur ar f‡il faoi dhifr’ochta’
agus cosœlachta’ sa chaidreamh idir seand‡la’ocht / antraipeola’ocht agus rŽimse na polait’ochta ‡itiœla, rŽigiœna’
agus n‡isiœnta, ba mhaith linn, ach go h‡irithe, seisiœin a spreagadh ar na
h‡bhair seo a leanas:
An chaoi a mbaintear œs‡id n— m’-œs‡id as eolas seand‡la’ochta sa
Mhe‡noirthear, i Meirice‡ Theas, agus i gceantair eile chun cr’ocha polaitiœla
Cœlra comhthŽacsœil thuairim’ claonta i leith na staire i gcodanna Žagsœla
den domhan
Ar ch—ir do sheand‡laithe cosc a chur le tortha’ obair eola’och a bheith ‡ n-œs‡id in aghaidh
grœpa’ n— faicsean faoi leith sna limistŽir sin
An chaoi a mb’onn tionchar ag an dearcadh claonta sin maidir leis an am a
caitheadh ar fhŽiniœlacht daoine
Peirspict’ochta’ dœchasacha ar th‡tal seand‡la’ochta i limistŽir Žagsœla
CibŽ an bhfuil caidreamh c—mhalartach (agus c—d nua eitice ag teacht chun
cinn) le sonrœ idir seand‡laithe / antraipeolaithe agus pobail dhœchasacha i limistŽir faoi leith.
Tionchar na Nu‡la’ochta
Nicki
Whitehouse (Ollscoil na R’ona, BŽal
Feirste, Institiœid na Seand‡la’ochta agus na PailŽ-Žiceola’ochta)
Nick Porch
(Ollscoil N‡isiœnta na hAstr‡ile, Roinn na Seand‡la’ochta agus Stair an Dœlra)
Mat Prebble
(Ollscoil N‡isiœnta na hAstr‡ile, Roinn na Seand‡la’ochta agus Stair an Dœlra)
Mim Bower
(Ollscoil Cambridge, Institiœid McDonald um Thaighde Seand‡la’ochta)
Coimriœ
Nu‡la’ocht: athrœ
a chrutha’onn diminsean nua sa taith’ dhaonna; tuairim’ nua ‡ n-œs‡id go
rathœil
Ceapann a l‡n daoine gur sa trŽimhse —
dheireadh an naoœ haois dŽag go dt’ an l‡ inniu is m— a tharla athruithe
suntasacha agus nu‡la’ocht dhaonna. Ach n’ rud nua ’ an
nu‡la’ocht laistigh den t’rdhreach daonna. Is
smaointe nua agus an œs‡id rathœil a baineadh astu ba chœis le hathrœ agus a
th—g creatlach stair ioml‡n an chine dhaonna.
FŽadann nu‡la’ocht a bheith dearfach: FŽadann gluaiseacht go t’rdhreacha fisiceacha/t’reola’ocha nua teagmh‡lacha
nua le daoine agus le taith’ nua a chur ar f‡il a mb’onn tionchar acu ar
fhorbairt pharaid’m’ nua, t’rdhreacha nua intinne agus cultœrtha. De bharr teicneola’ochta’ nua is fŽidir le sochaithe casta,
speisialt—ireacht agus grŽas‡in dhaonna nua forbairt tr’ thr‡d‡il agus
cumars‡id. Is fŽidir straitŽis’ leorchothaitheachta nua
a fhorbairt tr’ bhiothra nua a œs‡id agus speicis ainmh’ agus phlanda’ a leasœ,
agus feabhs—idh siad sin acmhainn cothaithe an t’rdhreacha agus fairsingeoidh
an daonra d‡ bharr. FŽadann nu‡la’ocht a bheith diœltach, ‡fach: D‡
bharr, dÕfhŽadfa’ an biothra agus an t-ŽicisfŽar a dh’ghr‡dœ agus a scriosadh,
dÕfhŽadfadh na fr‡ma’ochta’ cultœrtha cliseadh, rud a dÕfh‡gfadh in Žagmais
stair chomhchoiteann an duine sinn. DÕfhŽadfadh galair, cogadh agus
coinbhleacht agus an meath ar shl‡inte an duine agus na n-ainmhithe a leanann
iad, scaipeadh.
B’onn tionchar ag gach nu‡la’ocht,
b’odh sŽ dearfach n— diœltach. B’onn iarmhairt’ aici ar an
gcomhshaol, ar aer‡id, ar bhithŽagsœlacht, ar uisce, ar ithir, ar fh‡sra agus
ar chothabh‡il fheidhm an Žiceach—rais. DÕfhŽadfadh atheagrœ
bunœsach tarlœ i bpr—iseas an Žiceach—rais (d’othœ, sriosadh agus speicis nua ‡
dtabhairt isteach a bh’onn modhnaithe ag an duine, b’odh sin beartaithe n—
neamhbheartaithe) mar thoradh ar nu‡la’ocht an duine. Ach
b’onn tionchar ag nu‡la’ocht ar an tsocha’ dhaonna agus an t’rdhreach cultœrtha
chomh maith. DÕfhŽadfadh nu‡la’ocht a bheith ina toradh ar
athrœ paraid’me, n— dÕfhŽadfadh s’ a bheith ina cœis leis. DÕfhŽadfadh
go n-athscr’obhfa’ an t’rdhreach deasghn‡ch agus intinne d‡ barr chomh maith.
Tagann sainchomhartha’ seand‡la’ochta’, Žiceola’ochta, bithsheand‡la’ochta agus gŽiniteacha as na freagra’ cultœrtha, Žiceola’ochta
agus bitheacha ar an nu‡la’ocht agus as feidhmiœ rathœil na smaointe agus na
dteicneola’ochta’ nua agus is fŽidir iad a rianœ tr’ th’rdhreacha agus tr’ am.
PlŽann an tŽama seo a mhŽid is fŽidir
trŽimhs’ marbh‡nta’ochta n— nu‡la’ochta sa taifead seand‡la’ochta a aithint. CŽn tionchar a bh’ ag nu‡la’ocht, n’ hamh‡in ar an gcomhshaol, ach ar an
t’rdhreach deasghn‡ch, intinne, cultœrtha, daonna chomh maith, agus conas is
fŽidir linn an r‡ta athraithe a thuiscint? CŽ chomh fada agus is fŽidir linn solas a scaladh ar phr—isis na
nu‡la’ochta agus ar na tortha’ agus na hiarmhairt’ a bh’onn ar na hathruithe
suntasacha sin?
Seand‡la’ocht an Bhogaigh Ar Fud an
Domhain
Aidan
O'Sullivan (Col‡iste na hOllscoile,
Baile çtha Cliath, Scoil Seand‡la’ochta UCD)
Robert Van de Noort (Ollscoil Exeter, Scoil
na T’reola’ochta, Acmhainn’ Seand‡la’ochta agus Talœn)
Coimriœ
Is — sheand‡la’ocht an bhogaigh a
th‡inig cuid de na fionnachtana is ionta’ sa tseand‡la’ocht; — na coirp
phortaigh, b‡id, cos‡in, sil-leagan m—ideach go dt’ na lonna’ochta’ agus na
t’rdhreacha b‡ite bogaigh i dtuaisceart agus i l‡r na hEorpa, sa Nua-ShŽalainn,
san çise agus in Iarthuaisceart an AigŽin Chiœin. B’onn na
seand‡laithe ar fad a bh’onn ag obair sa rŽimse sin faoi dhra’ocht ag ‡iteanna
uisciœla fi‡ine na n-aibhneacha, na bportach agus na mbogach c—sta agus
œs‡ideanna siad na modhanna agus na teicn’c’ cŽanna chun na t’rdhreacha sin at‡
ar maos i seand‡la’ocht a fhiosrœ. Le blianta beaga anuas, t‡
sŽ aitheanta ag seand‡laithe an bhogaigh chomh maith go gcaithfear beala’ nua
athraitheacha a œs‡id leis na sonra’ eimp’reacha seand‡la’ochta a fhaigheann
siad — na l‡ithre‡in bhogaigh agus bh‡ite a lŽirmh’niœ. N’os t‡bhachta’ f—s,
caithfear seand‡la’ocht an bhogaigh ar fud an domhain, a cuid sonra’ agus
cleachtas, a shu’omh laistigh de na d’osp—ireachta’ reatha sa tseand‡la’ocht
theoiriciœil.
Is Ž is aidhm leis an tŽama seo,
Seand‡la’ocht an Bhogaigh Ar Fud An Domhain, seand‡laithe, antraipeolaithe,
t’reolaithe agus pailŽ-Žiceolaithe an domhain a bhfuil suim acu i mbogaigh an
lae inniu agus an lae innŽ agus a gcuid pobal a thabhairt le chŽ’le. çir’tear ar na h‡bhair a dÕfhŽadfa’ a phlŽ, cur chuige seand‡la’ochta
t’rdhreacha maidir le comhshaoil bhogaigh; an brath agus an tuiscint ar an
mbogach a bh’odh ann san am a caitheadh mar rud a bh’ n’os m— n‡ foinse d‡ leas
eacnama’och, ach a bh’ freisin ina st—r eolais, luachanna agus br’onna
traidisiœnta; fŽiniœlacht sh—isialta agus na beala’ a bhfŽadfadh lonna’ochta’
bogaigh agus na pobail a bh’odh ‡ n-œs‡id saolta s—isialta sainiœla a bheith
t—gtha acu tr’na ngn‡thbhaint ghn’omhach laethœil le comhshaol dinimiciœil
bogaigh a bh’odh de sh’or ag athrœ; rithim’ sainiœla saolta na ndaoine agus na
n-‡iteanna a bh’odh ann fad— a dÕfhŽadfa’ a nochtadh agus a fhiosrœ tr’
fhianaise seand‡la’ochta an bhogaigh a œs‡id agus r—(i)l na seand‡laithe
bogaigh – n— na seand‡la’the a fhiosra’onn bogaigh – i
nd’osp—ireachta’ agus i gcoinbhleachta’ polaitiœla, comhshaoil, idŽ-eola’ochta
agus s—isialta an lae inniu.